459 Teşehhüt hakynda. «Es-seläm» adynyň düşündirişi. Tahiýýät hakynda beýleki rowaýatlar. Teşehhüdiň manysy. Tahiýýät, salewät, taýýibät we selämiň manylary
عَنْ عَبْدِ الله بْنِ مَسْعُودِ رَضِيَ الله عَنْهُ قَالَ: كُنَّا إذَا صَلَّيْنَا خَلْفَ النَّبِيِّ صَلَّى الله عَلَيْهِ وسَلَّمَ قُلْنَا: السَّلامُ على الله ، السَّلاَمُ على جِبْرِيلَ وَمِيكَائيلَ ، السَّلاَمُ على فُلاَنٍ وفُلاَنٍ ، فَالْتَفَتَ إلَينَا النَّبِيُّ صَلَّى الله عَلَيْهِ وسَلَّمَ فَقَالَ: ( إنَّ الله هُوَ السَّلاَمُ ، فَإذَا صَلَّى أَحَدُكُمْ فَلْيقُل: التَّحِيَّاتُ لله ِ، وَالصَّلَوَاتُ والطَيِّبَاتُ ، السَّلامُ عَلَيْكَ أَيُّهَا النَّبِيُّ وَرَحْمَةُ الله وَبَرَكاتُهُ، السَّلاَمُ عَلينَا وَعَلَى عِبَادِ الله الصَّالِحِينَ ، فَإنَّكُمْ إذَا قُلْتُمُوهَا أَصَابَتْ كُلَّ عَبْدٍ للهِ صَالحٍ فى السَّماءِ وَالأرْضِ ، أشْهَدُ أَنْ لاَ إلهَ إلاَّ الله ، وَأشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّدًا عَبْدُهُ وَرَسُولُهُ ).
Abdullah ibn Mesgut (r.a.) şeýle diýipdir: «Allahyň Resulynyň (s.a.w.) yzynda durup, namaz okan wagtymyzda1: «Esselämüalallah, esselämüala Jibriýle we Mikaiýle, esselamüalä fülanin we fülanin»2diýerdik. Allahyň Resuly (s.a.w.) bize tarap öwrülip3: «Salam Allahü tagala Hezretleriniň özüdir4. Haýsyňyz namaz okasaňyz5«Ettehiýýätülillähi, we’ssalewätüwe’ttaýýibätüesselämüaleýke eýýühe’n-Nebiýýüwe Rahmetullähi we berekätühü Esselämüaleýnäwe aläybädillähissalyhiýn»6diýsin7. Sebäbi siz: «Ybädillähissalyhiýn» diýeňizde, şu sözleriňiz Allahyň gökdäki we ýerdäki ähli salyh gullaryny öz içine alar8. Soňra hem: «Eşhedüenlä ilähe illalläh we eşhedüenne Muhammeden abdühü we rasuwlühü» diýsin»9diýdi».
1Şu jümläniň gurluşyndan teşehhüdiň sözleriniň namazyň niresinde okaljagy açyk aňlanylmasa-da, hadysyň Ebu Dawudyň we Ysmaýylynyň kitaplaryndaky nusgalarynda bu jümläniň: «Allahyň Resuly (s.a.w.) bilen birlikde namazdakak oturanymyzda...» görnüşinde beýan edilendigine görä, teşehhüdiň okalmaly ýerleriniň namazdaky oturyşlardygyna şübhe galmaýar.
2Şu ýerde: «Pylany we pylany» diýlip, perişdeler göz öňünde tutulýar. Hadysyň Ibn Majäniň kitabyndaky nusgasynda: «Perişdeleriň atlaryny tutup: «Pylanawe pylana» salam bolsun» diýerdik diýlip, şu ýerdäki mazmun düşündirilipdir. Serrajyň rowaýatynda-da: «Soňra perişdeleriň atlaryny mümkin boldugyça sanardyk» diýlipdir.
Sahabalaryň: «Allahyň Resulynyň (s.a.w.) Beýik Zamanasynda eýle ederdik, beýle ederdik» diýmekleri, habar berýän hereketleriniň sünnetdigine delil tutulsa-da, olaryň namazdaky oturyşlarda Allah we Onuň perişdelerine salam bermekleri şu hili habarlardan däldir. Sebäbi, olar «ettehiýýätü»dogasynyaýtmaýardylar. Allahyň Resuly (s.a.w.) şeýdip salam bermegi olara derrew gadagan edipdir.
3Jümläniň süňňünden gelip çykýan mana bakylsa, Allahyň Resuly (s.a.w.) sahabalara namazyň içindekäýüzlenen bolup çykýar. Mysal üçin, Buharynyň kitabyndaky başga bir rowaýatda: «Allaha we perişdelerine salam berendigimizi Allahyň Resuly (s.a.w.) eşitdi-de: «Salam Allahü tagala Hezretleriniň özüdir. Haýsyňyz namaz okasaňyz «Ettehiýýätülillähi, we’ssalewätüwe’ttaýýibätüesselämüaleýke eýýühe’n-Nebiýýüwe Rahmetullähi we berekätühü Esselämüaleýnäwe aläybädillähissalyhiýn» diýsin. Sebäbi siz: «Ybädillähissalyhiýn» diýeňizde, şu sözleriňiz Allahyň gökdäki we ýerdäki ähli salyh gullaryny öz içine alar. Soňra hem: «Eşhedüenlä ilähe illalläh we eşhedüenne Muhammeden abdühü we rasuwlühü» diýiň»diýdi» sözleriniň bolmagy şu çaklamany tassyklaýan ýaly bolup görünse-de, ýene Buharynyň kitaplaryndaky beýleki rowaýatlar bilen beýle däldigi subut edilipdir. Meselem, şol rowaýatlaryň birinde: «Allahyň Resuly (s.a.w.) namazyny tamamlanyndan soň, mübärek ýüzüni bize tarap öwrüp...» diýlipdir.
Şu hadysyň Müslimiň kitabyndaky nusgasynda bolsa: «Allahyň Resuly (s.a.w.) günleriň birinde aýtdy...» diýlipdir. Bu bolsa Allahyň Resulynyň (s.a.w.) hadysdaky sözleri namazyň daşynda aýdandygyna şübhe goýmaýar.
4«Esseläm» Allahü tagalanyň gözel atlarynyň biri bolany üçin: «Esselämüalallah» diýmek: «Esselämu alesseläm» diýen ýaly bir söz bolup, şeýle diýlende oňaýsyzlyk ýüze çykar. «Esseläm» sözi dürli-dürli düşündirilipdir:
1) Ýaradylyş nyşanlaryndan azat;
2) Gullaryny bu dünýäniň we o dünýäniň howplaryndan salamata ýetirýän;
3) Jennetdäki bagtyýar gullaryna salam beren;
4) Her günki salamatyň we rehmetiň çeşmesi, salamat we rehmet eýesi we berijisi.
Şular ýaly sypatlary bolan Allahü tagala üçin: «Salamatda bolsun!» diýlip doga edilmez. Tersine, Ondan salamatlyk diläp, doga ediler. Allahyň Resulynyň (s.a.w.) şu ýerdäki gadagan etmesi, salamyň Allahü tagala üçin däl-de, salamata mätäç bolan mahluklar üçin berilmeginiň has gelşiklidigini öwretmek maksady bilen baglanyşyklydyr.
Şu mynasybetli musulmanlaryň enesi Hatyja Kübräniň (r.a.) Pygamberimize (s.a.w.) wahy inip başlan döwründe aýdan bir sözüni ýatlamak artykmaçlyk etmez. Ibn Yshagyň «Sire» kitabyndaky rowaýata görä, onuň Allahyň Resulynyň (s.a.w.) pygamberdigini tassyklamagynyň we onuň pygamberlik ýüküniň agyrlygyny ýeňletmek üçin yzygiderli teselli berip durmagynyň, ilki bolup iman getirmeginiň we tassyklamaklygynyň hatyrasyna Allahyň Resulynyň (s.a.w.) ýanyna Allahü tagalanyň huzuryndan Jebraýyl alaýhyssalam gelýär we: «Hatyja Rebbiňden we menden salam aýt. Şeýle hem oňa jennetde içi boş sadapdan salnan bir asuda öý beriljegini habar ber. Şol ýerde ne goh-galmagal, ne-de kynçylyk bar» diýýär. Hatyja hezretleri bu hoş habary alanda: «Huwesselämü. We minhusselämüwe aläJibriilesselämü. We aleýke, ýa Resulallahisselämüwe Rahmetüllahi we berekätühü» diýip, köp ýyllardan soňraşunça sahabanyň diňe Allahyň Resulynyň (s.a.w.) tälim bermek üçin aýdan sözleri arkaly eşiden bir paýhasyny diline getiripdir.
5«Ettehiýýätü» dogasynyň haçan okalmalydygy Allahyň Resulynyň (s.a.w.) şu emrinden açyk mälim bolmaýar. Ýöne, Buharynyň başga bir rowaýatynda: «Her haýsyňyz namaz okaýarkaňyz oturanyňyzda...», Nesaýynyň kitabynda Abdullah ibn Mesgudyň adyndan beýan edilen rowaýatda: «Her iki rekagatdan soňraRebbimize tesbih we tahmid aýtmakdan başga näme diýjegimizi bilmeýärdik. Muhammet alaýhyssalam hezretlerine haýryň başlangyjy we ahyry barada tälim berlendigi şübhesizdir. Ol aýtdy: «Her iki rekagatyň ahyrynda oturanyňyzda... diýiň», Ibn Hüzeýmäniň rowaýatynda-da: «Allahyň Resuly (s.a.w.) namazyň ortasynda we ahyrynda... diýmegi maňa öwretdi» diýilýändigine görä, «ettehiýýätü» dogasynyň namazdaky oturyşlarda okalmalydygy açyk mälim bolýar.
6«Ettehiýýätü» dogasynyň beýik manysy şeýledir: «Tehiýýät Allaha degişli we Oňa mahsusdyr. Salawat Allah üçindir. Taýýibät hem Oňa mahsusdyr. Eý Allahyň Resuly, saňa Allahyň rahmeti we bereketiýar bolsun! Bize we Allahyň salyh gullaryna salam bolsun! Allahdan başga Hudaý ýokdugyna şaýatlyk edýärin. Muhammediň (s.a.w.) Onuň guly we resulydygyna şaýatlyk edýärin (dogrusyny bir Allah bilýär)».
«Tehiýýät» sözi «tehiýýe» sözüniň köplük sanydyr. «Tehiýýäniň» birnäçe manysy bar: 1) Salam; 2) Bakylyk; 3) Beýiklik; 4) Betbagtlykdan, nogsandan salamat; 5) Mülk; 6) Allahü tagala laýyk bolan görnüşde tagzym etmegiň dürli görnüşleri. Iň umumy manysy hem şudur.
«Salewät» diýlip hem bäş wagt namazlar bilen beýleki namazlaryň hemmesine aýdylýar. Oňa ybadat manysyny berenlerhem, bilýän namazlarymyzdan ybaratdygyny aýdanlarhem bar. Haýsy mana eýe bolsa-da, salawata mynasyp bolanyň diňe Allahü tagaladygy, ýaradylan zatlardan hiç birini äşgärhem, gizlinhem Oňa şärik etmejekdigimizi aňladýar. Salewätyň bir manysy-da rehmetdir.
«Taýýibat» gözel sözler diýmegi aňladyp, Allahü tagalany öwmäge laýyk bolan kämil sypatlary aňladýan sözler ýa-da zikrullah, ýa bolmasa, mynasyp sözler diýmekdir. Käbirleri «tehiýýät» diýmegiň söz bilen ybadat etmegi, „salewät” diýmegiň amal arkaly ybadat etmegi, „taýýibät” diýmegiňhem mal bilen ybadat etmegi aňladýandygyny aýdypdyrlar.
«Seläm» sözüniň bir manysy halanmaýan zatlardan salamatdyr. Şeýle hem onuň biziň bilýänimiz ýaly manysy bolup, pygamberlere we Allahü tagalanyň resullaryna Allah tarapyndan iberilen salamdyr. Bu «Neml» süresiniň 59-njy aýatyndaky:سَلَامٌ عَلَى عِبَادِهِ الَّذِينَ اصْطَفَى =„Selämün alä ybädihilleziýnestafä” (golaý manysy: «Salam bolsun Allahyň tapawutlandyran gullaryna») diýen mukaddes sözler arkaly aňladylan salamdyr.
Başga bir manysy boýunça,şu dogadaky«seläm» Isra gijesindäki salamyň bir görnüşidir.
Sözüň gerdişine laýyk bolan olluk ýöňkemesini taşlap: «Esselämüaleýkeeýýühennebiýýü...» diýip, senlik ýöňkemesine geçilmegi, bu mukaddes sözleriň, Allahyň Resulynyň (s.a.w.) tälim bermegi bilen ýat tutulandygyna görä,beýleki sözlerden has beýik we mertebeli bolmagy bilen baglanyşyklydyr. Şonuň ýaly-da,Mesgudyň (r.a.) adyndan käbir ýollar bilen gelip ýeten we Buharynyň kitabyna giren bir rowaýatda bu jümläniň Allahyň Resulynyň (s.a.w.) zamanynda hem-de soňky zamanlarda tapawutly sözler arkaly aňladylandygyna şaýatlyk edilýär. Şol rowaýatda şeýle diýilýär: «Muny biz Allahyň Resuly (s.a.w.) aramyzdaka şeýle aýdardyk. Onuň mukaddes ruhy Allaha gowşanyndan soňra: «Esselämüalen-Nebiýýi» diýmäge başladyk» diýilýär. Ýöne muňa gapma-garşy hem bir rowaýat bar, ýagny, şol rowaýatda ibn Mesgut hezretleri şeýle diýilmegine garşy çykýar.
Ibn Mesgut (r.a.) Allahyň Resulynyň (s.a.w.) «Ettehiýýätü» dogasyny biziň bilýän görnüşimizde, ýagny, şu kitapdaky ýaly görnüşde öwredendigini aýdanda, Ibn Apbas (r.a.) söze goşulyp: «Biz: «Esselamüaleýke eýýühennebiýýü» diýip, Allahyň Resuly (s.a.w.) heniz dirikä aýdardyk» diýipdir. Ibn Mesgut (r.a.) bolsa: «Bize şeýle öwretdi, bizem şeýle öwrederis» diýip, oňa jogap beripdir. Şu soňky iki rowaýatyňarasynda gapma-garşylyk bar. Häzirki döwürde musulmanlar: «Aleýke eýýühennebiýýü» görnüşini ulanýarlar.
«Esselämüaleýnä» diýlip, namazdaky ymam we oňa uýup namaz okaýanlar hem-de hormatly perişdeler göz öňünde tutulýar. Allahyň Resulynyň (s.a.w.) şu täliminden, doga edeňde ilki özüňden başlamagyň mustahapdygy belli bolýar. Tirmiziniň Übeý ibn Kagbyň (r.a.) adyndan beýan eden rowaýatynda: «Allahyň Resuly (s.a.w.) birini ýatlap, doga etmek islände, özünden başlardy» diýilýär. Kurany-Kerimde Nuh alaýhyssalam we Ybraýym alaýhyssalam hakyndaky rowaýatlarda habar berlen dogalar hem pygamberleriň beýik sünnetleriniň şeýle bolandygyny görkezýär.
«We aläybädillähissalyhiýn» diýip kimi göz öňünde tutmaly? Meşhur bolan düşündirişe görä, salyhkişiöz üstündäki Allahyň haklaryny we Onuň gullarynyň haklaryny ödän kişi bolup, salyhlaryň derejeleri biri-biriniňkiden tapawutlanýar. Hakim Tirmizi şeýle diýipdir: «Adamlaryň namaz okanda ýollaýan bu salamyndanher kim paýyny almak islese, salyh kişi bolsun, ýogsam, bu beýik artykmaçlykdan mahrum galar». Käbirleri-de: «Adam: «Ybädillähissalihiýn» diýende ähli pygamberleri, perişdeleri we möminleri aňynda aýlamalydyr» diýipdirler.
Şu mynasybetli Kaffalyň «Fetwa» atly kitabyndaky şeýle bir sözi mysal getirmek artykmaçlyk etmez: «Bir kişiniň namazy terk etmegi möminleriň hemmesine zyýan ýetirýär. Çünki,namaz okaýan kişi: «Allahümmegfirli we lil-mü’minine wel mü’minat», teşehhüdinde-de: «Esselämüaleýnä we alä ybädillähissalihiýn» diýýär. Ol namaz okamasa, diňe bir Allahyň öňündäki borjuny däl, Allahyň Resulynyň hem(s.a.w.), özüniňhem,ähli möminleriň hemöňündäki borjuny ödemedigi bolar. Şonuň üçin hem, namazyňterk edilmegi sebäpli uly günäleriň we bela-beterleriň geljekdigi aýdylypdyr».
Sübki-de: «Namazda Allahyň haky bilen birlikde guluňhem haky bar. «Esselämüaleýnä we alä ybädillähissalihiýn» diýmek wajyp bolany üçin, kim namazy terk etse, geçmişde ýaşap geçen we kyýamata çenli gelip-geçjek näçe mömin bar bolsa, hemmesiniň hakyny ödemedik adam bolar» diýýär.
Şapygy mezhebiniň fykyhçy alymlaryndan biri bolan Newewi «esseläm» sözüniň ýerine elipdir lamsyz «selamün» diýmegi kada edinmek bilen birlikde: «Iki ygtybarly rowaýatçynyň rowaýatlarynda bolşy ýaly, elipdir lam bilen aýdylmagy has gowudyr» diýýän bolsa-da, tefsirçi Ibn Najar Askalany Mesgudyň (r.a.) rowaýatlarynda bu babatda gapma-garşylygyň ýokdugyny göz öňünde tutup, şu sözi mälim artikilsiz ulanmagy unamaýar, diňe Ibn Apbasyň (r.a.) adyndan beýan edilen bir rowaýatda bu söz hakynda jedel edilýän bolsa-da, Müslimiň kitabynda ýerleşdirilip, Buharynyň kitabynda ýatlanylmaýan bir hadysda salamlaryň hemmesi mälim artikli bilen berlipdir.
7Şundan soňky jümle: «We alä ybädillähissalyhiýn» sözleri bilen salam bermegiň beýleki sözler bilen salam bermekden has gowudygyny beýan eden giriş sözlemidir. Ýogsam: «We alä ybädillähissalyhiýnden» soňra bada-bat teşehhüt gelýär. Mysal üçin, käbir ýollardan gelen rowaýatlarda bu giriş sözlemi teşehhütden soňraýerleşdirilipdir. Bu rowaýatda şu sözüň ara girmegi rawylaryň biriniň işi ýaly bolup görünýär.
8Allahyň Resulynyň (s.a.w.) sahabalaraperişdeleriň adyny sanamagy goýdurmak üçin aýdan bu mübärek sözleri Allahü tagalanyň peşgeşleriniň uç-gyraksyz ummanyndan oňa bagyşlanýan ähli sözleriň jöwherleriniň biridir. Sahabalar perişdeleriň atlaryny ömürleri ötýänçä sanasalarhem perişdeleriň köpüsi sanalman galjakdy. Bu sözler bolsa, perişdeleriň hemmesini öz içine almak bilen birlikde, pygamberleriň we dogry sözlüleriň, ýagny, salyh gullaryňhem hemmesini öz içine alýar.
9Teşehhüt Ibn Mesgut, Omar ibn Hattap, Abdullah ibn Omar, Äşe Syddyka, Abdullah ibnZübeýr, Jabyr ibn Abdylla, Ebu Sagyt Hudry, Ebu Musa Eşgary, Mugawyýa, Selman, Semüre ibn Jündep, Ebu Humeýd (Allah olardan razy bolsun!) ýaly köpsanly sahabalaryň adyndan beýan edilipdir. Şol rowaýatlaryň käbirleriniň sözleriniň arasynda tapawut bar.
Ibn Mesgudyň (r.a.)gürrüň berenteşehhüdişu ýerdäki gürrüňlere sebäp bolan teşehhütdir. Hanefi we hanbaly mezhebiniň alymlarynyň saýlap alan teşehhüdiwe esaslanýan rowaýatlary şudur. Bu teşehhüt ygtybarly hadyslar jemlenen alty kitabyň hemmesinde beýan edilipdir. Bu teşehhüt barada rowaýatlaryň käbirinde:«Muny her haýsymyz Kurandan bir süräni nädip öwrenýän bolsak, şeýdip öwrenerdik» goşmaçasy-da bar. Başga bir ýoldanhem Mesgudyň (r.a.): «Teşehhüdimen Allahyň Resulynyň (s.a.w.) mübärek agzyndan eşitdim. Ony maňa sözme-söz öwretdi» diýmek bilen, «Ettehiýýätü» dogasyny öwredendigi rowaýat edilýär. Diňe Tahawynyň dürli ýollardan beýan eden bir rowaýatynda: «We berekätühü» ýokdur. Abdyrezzagyň Atanyň adyndan beýan eden rowaýatynda-da: «Allahyň Resuly (s.a.w.) teşehhüdiöwredýän wagty biri: «We eşhedu enne Muhammeden resulühüwe abduhu» diýdi. Şondan soňra Allahyň Resuly (s.a.w.): «Wallahy, men resul bolmazdan öň abddym. Şonuň üçinhem «Abdühü we resuwlühüdiý»diýendigi beýan edilipdir. Şu rowaýat mürsel bolsa-da, ony gürrüň berenler ynamdar adamlardyr.
«Müdewweneýi-Kubra» kitabynda Ibn Kasymyň adyndan beýan edilen rowaýata görä, ymam Mälik öz gezeginde Omaryň (r.a.) rowaýatyny saýlap alypdyr. Şol rowaýatda «Ettehiýýätü» dogasy şeýle sözler bilen berlipdir: «Ettehiýýätülillähi.Ezzekiýtülillähi. Ettaýýibätülillähi. Essalawätülillähi. Esselämu aleýke eýýühennebiýýüwe rahmetüllähi we berekätühü. Esselämüaleýnäwe ala ybädillähissalihiýn. Eşhedu en lä ilähe illalahüwe eşhedüenne Muhammeden abdühü we rasuwlühü».
Ymam Şapygy hem öz gezeginde Ibn Apbasyň (r.a.): «Allahyň Resuly (s.a.w.) bize teşehhüdiöwrederdi» diýip başlanýan rowaýatyny saýlap alypdyr. Şu rowaýata görä, teşehhüt şeýle görnüşe eýedir: «Ettehiýýätül-mübärekätü, essalawätut-taýýibätülillähi. Essalämüaleýke eýýühennebiýýü we rahmetüllähi we berekätühü. Essalämüaleýnäwe alä ybädillähissalihiýn. Eşhedu en lä ilähe illallahu we eşhedu enne Muhammeden resulu...».
şulardan Omaryň (r.a.) rowaýaty Ibn Ebu Şeýbe bilen Abdyrezzagyň «Musannef» atly kitaplarynda-da ýerleşdirilipdir. Şonuň ýaly-da,ol Ebu Bekr ibn Merduýeniň «Kitabüt-teşehhüt»atly kitabynda Pygamberimizden(s.a.w.)gaýdan hadys hökmünde orta atylypdyr. Tahawynyň «Meanil-Asar» atly kitabynda-da bu teşehhüdiAllahyň Resulynyň (s.a.w.) münbere çykyp, adamlara öwredendigi aýdylýar. Ibn Apbasyň (r.a.) bu rowaýaty bolsa Müslim, Ebu Dawut, Tirmizi, Nesaýy we Ibn Maje ýaly alymlar tarapyndan beýan edilipdir. Ymam Şapygynyňşu rowaýatdaky teşehhüdibeýleki teşehhütleriň arasyndan saýlap almagynyň birnäçe sebäbi bar. Birinjiden, munda «El-Mübärekät» sözi bar. Ikinjiden, «Nur» süresiniň 61-nji aýatyndaky: «Tahiýýe, mübäreke, taýýibe»sözlerini özünde jemleýär. Üçünjiden, Ibn Apbasyň (r.a.) ýaşynyň kiçiligini göz öňünde tutup, Allahyň Resulynyň (s.a.w.) bu teşehhüdioňa has soňra öwredendigini çak etmäge mümkinçilik bar.
Ýöne Tirmizi teşehhüt hakyndaky hadyslardan söz açanda, Mesgudyň (r.a.) rowaýaty barada: «Allahyň Resulynyň (s.a.w.) adyndan teşehhüt hakynda gürrüň berlen iň ygtybarlyhadys şudur. Allahyň Resulynyň (s.a.w.) sahabalary bilen olardan soňky tabygynlaryň alym kişileriniň aglabasynyň amaly şuňa görädir» diýýär. Ýöne Ymam Şapygy Ibn Apbasyň (r.a.) rowaýatyndaky teşehhüdisaýlap alypdyr. Tabygynlardan bolan köpsanly alymlar bolsa ygtybarlydygyny göz öňünde tutup, Mesgudyň (r.a.) teşehhüdinisaýlap alypdyrlar. Şu hadys ýüz ýigrimä çenli ýoldan rowaýat edilip, şapygymezhebinden bolan tefsirçi Askalanynyň aýdyşy ýaly, onuň ygtybarlydygy hakynda hadys alymlarynyň arasynda jedel ýokdur.
Hanefi mezhebiniň alymlarynyň hemmesi we Sufýan Söwri, Abdullah ibn Mübärek, Ahmet ibn Hanbal, Yshak ibn Rahuýa dagy, Tirmiziniň beýan etmegine görä, şony goldanypdyrlar. Ymam Mälik bolsa Omaryň (r.a.) hadysy boýunça amal edipdir. Olaryň her biriniň özleriçe delilleri bar bolsa-da, Mesgudyň rowaýatynyň hemmesinden has gowudygy hakykatdyr. Şonuň ýaly-da, namaz okaňda «Ettehiýýätü» dogasynyňýokarda beýan edilen görnüşleriniň haýsynyokaňda-da bolýandygy barada alymlar bir pikire gelipdirler.
Teşehhüdiň wajypdygy ýa-da mustahapdygy baradaky mesele öňki hadysyň düşündirişlerinde beýan edilipdi.
Teşehhüdiiçiňden okamak sünnetdir. Soňky oturyşda «Ettehiýýätü» dogasyny okanyňdan soň, Allahyň Resulyna (s.a.w.) salawat aýtmak Ebu Hanife bilen Mälige görä sünnet, Şapygagörä parzdyr. Ahmet ibn Hanbaldan gelip ýeten iki rowaýatyňiň meşhuryna görä, ony terk etseň, namaz bozular.