457 Iftitah (başlangyç) tekbirinde, rukuwdan soňra dogrulanda, sejde wagtynda we teşehhüd üçin oturanda Allahyň Resulynyň (s.a.w.) beden agzalarynyň nähili ýagdaýda bolandygy hakda
عَنْ أبِي حُمَيْدٍ السَّاعِدِىَّ رَضِيَ الله عَنْهُ قَالَ: أَنَا كُنْتُ أحْفَظَكُمْ لِصَلاَةِ رَسُولِ الله صَلَّى الله عَلَيْهِ وسَلَّمَ ، رَأيْتُهُ إذَا كَبَّرَ جَعَلَ يَدَيْهِ حِذَاءَ مَنْكِبَيْهِ ، وَإذَا رَكَعَ أمْكَنَ يَدَيْهِ مِنْ رُكْبَتَيْهِ ، ثُمَّ هَصَرَ ظَهْرَهُ ، فَإذَا رَفَعَ رَأْسَهُ اسْتَوَى ، حَتَّى يَعُودَ كُلُّ فَقَارٍ مَكانَهُ ، فَإذَا سَجَدَ وَضَعَ يَدَيْهِ غَيْرَ مُفْتَرِش وَلاَ قَابِضِهُمَا ، وَاسْتَقْبَلَ بِأطْرَافِ أصَابِعِ رِجْلَيْهِ الْقِبْلَةَ ، وَإذَا جَلَس فَي الرَّكْعَتَيْنِ ، جَلَس عَلى رِجْلِهِ الْيُسْرَى وَنَصَبَ الْيُمْنَى ، وَإذَا جَلَس فَي الرَّكْعَةِ الأخِيرَةِ قَدَّمَ رِجْلَهُ الْيُسْرَى وَنَصَبَ الأُخْرَى وَقَعَدَ عَلَى مَقْعَدتِهِ.
Ebu Humeýd (Ensary) Sagydy(r.a.) şeýle diýipdir1: «Allahyň Resulynyň (s.a.w.) namaz okaýşyny iň gowy belläniňiz mendim2. Men başlangyç (iftitah) tekbirini alanda,onuň öz ellerini omuzlarynyň deňine getirýändigini3, rukuwa baranda-da elleri bilen dyzlaryny tutýandygyny4görerdim. Soňra ol bilini bükerdi5. Başyny galdyranda bolsa,oňurga süňkleriniň her biri ýerli-ýerine barýança dikelerdi6. Ol sejde edende,gollaryny ýere ýazmazdan7we biri-birine galtaşdyrmazdan8ýere goýup, aýaklarynyň barmaklarynyň uçlaryny Kybla garşy bakar ýaly ederdi, ikinji rekagatdan soňraoturanda,çep aýagynyň üstünde oturyp, sag aýagyny ýere dikerdi9, soňky rekagatda oturanda bolsa, çep aýagyny öňe uzadyp we sag aýagyny ýere dikip, oturýeriniň üstüne çökerdi»10.
1Buhary Şu hadysy beýan etmäge: «...Muhammet ibn Amr ibn Atanyň şeýle diýendigini rowaýat edýärler: «Allahyň Resulynyň (s.a.w.) sahabalaryndan birtopar kişi bilen otyrkak,Pygamberimiziň namaz okaýşynyň gürrüňini etdik. Ebu Humeýd Sagydyaýtdy...» diýen giriş sözi bilen başlap, yzyndan şu teksti getirýär. Buharynyň tekstindäki «nefer» sözüniň üçden ona çenli adamy özünde jemleýän jemagaty aňladýandygyna görä, şol ýerdäki sahabalaryň sanynyň şolmukdaryň aralygyndadygy çak edilse-de, ýokarda ady agzalan Muhammet ibn Amryň adyndan Ebu Dawudyň «Sünen» kitabynda we beýleki kitaplarda duş gelýän rowaýatlardan mejlisdäki sahabalaryň sanynyň ondugyny aňlamak bolýar. Ebu Humeýd (r.a.) olaryň onunjysymydy ýa-da on birinjisimidi? Bir rowaýatda onuň özünden başga dokuz, başga bir rowaýatda-da on sahabanyň şol mejlise gatnaşandygy aýdylýar. Şol on sahabanyň arasynda, Ebu Dawudyň beýan eden rowaýatyna görä, Ebu Katada Harys ibn Rybyýnyň, ýene Ebu Dawudyň, şonuň ýaly-da,Tirmiziniň beýan eden rowaýatlaryna görä, Ebu Useýd Sagydynyň, Sehl ibn Sagt Sagydynyňwe Muhammet ibn Meslemäniň, ýene Ebu Dawudyň beýan eden başga bir rowaýatyna görä, Ebu Hüreýräniň (Allah olardan razy bolsun!) bolandygy aýdylýar. Şonuň ýaly-da,Ebu Dawudyň başga bir ýoldan Muhammet ibn Amr ibn Atanyň adyndan beýan eden rowaýatynda Ebu Katadanyň (r.a.) adynyň tutulmandygy aýdylýar.
2Şu hadysyň Tirmizi bilen Ebu Dawudyň kitaplaryndaky nusgalarynda Ebu Humeýd (r.a.), şu sözi aýdanyndan soň, beýlekileriň oňa ýüzlenip: «Sen nädip has gowy belläp bildiň? Wallahi,sen Allahyň Resulynyň (s.a.w.) yzyna bizden köp düşenlerdenhem dälsiň, ýa onuň bilen bizden has öň söhbet edenlerdenhem dälsiň» diýendikleri, Tahawynyňbeýan eden nusgasynda-da onuň: «Edýän işini synladym-da, ahyry nähili edýändigini belledim» diýip jogap berendigi aýdylýar. Ebu Hümeýdiň (r.a.) Allahyň Resulynyň (s.a.w.) namazyny beýan edip aýdanlaryny köpsanly beýleki rowaýatlarhem tassyklaýarlar. Onuň Allahyň Resulynyň (s.a.w.) namaz okaşyny hereketi arkaly görkezip, tälim bermäge çalşandygy barada Apbas ibn Sehliň adyndan beýan edilýär. Şu rowaýata görä, ol Allahyň Resulynyň (s.a.w.) namaz okaşyny hem söz bilen beýan edipdir,hem-dehereketi bilen görkezipdir. Ibn Huzaýmanyň «Sahyh» atly kitabynda onuň namaz okalyşyny hereket arkaly görkezmezden ozal,täret alandygy hem aýdylýar.
3Bir rowaýatda şu ýerde: «Soňra Kurany-Kerimden bir mukdar okady» diýen goşmaça bar. 413-nji hadys ýaly, şu hadys hem başlangyçtekbirde ellerini omuzlarynyňdeňine ýetirýän jemagat üçin delil bolup hyzmat edýär. 413-nji hadysyň birinji düşündirişinde aýdylyşy ýaly, hanefi mezhebine eýerýänler,Mälik ibn Huwaýrysyň (r.a.) adyndan gürrüň berilýän hadysa laýyklykda,ellerini gulaklarynyň deňine çenli galdyrýarlar. Rukuwa baraňda we rukuwdan dikeleňde elleriňi galdyrmak baradaky jedelhem şol hadysyň bir düşündirişinde beýan edilipdi. Şu hadysyň soňky düşündirişine-de seret.
4Tirmiziniň kitabyndaky Apbas ibn Sehliň ýolundan gelip ýeten rowaýatda: «Allahyň Resuly (s.a.w.) rukuwa bardy-da, ellerini dyzlarynyň üstüne, olary tutýan ýaly edip, goýdy. Rukuwda we sejdede gollaryny gerip, ýanlaryndan uzakda tutdy» diýilýär. Şu rowaýat Ebu Dawudyň «Sünen» atly kitabynda-da bar. Hatda şol ýerdäki başga bir ýoldan gelen rowaýatda: «Soňra rukuwa baranda,barmaklaryny bir-birinden aýrardy» diýen goşmaça-da bar.
5Şu ýerde «büker» diýlip terjime edilen «hasr» diýen arap sözüniň sözlükdäki manysy bir şahany egip, özüňe tarap çekmegi aňladyp, tefsirçiler «hasruz-zahri» söz düzümini bili tüňňertmän, ýeňsäň bil bilen bir derejä gelýänçä egilmek hökmünde düşündirýärler. Ebu Dawudyň kitabyndaky rowaýatda Allahyň Resulynyň bu hereketi: «Başyny bilinden ýokary derejä galdyrmazdan, ýaňaklaryny saga, çepe öwürmezden» diýen sözler bilen has doly beýan edilipdir. Rukuwa gidilende sünnet bolan görnüş başyňy ýokary galdyrman egilmekdir.
6Şu ýerde rukuwdan dikelip, sejdä gidilmezinden öňki aralyk durum, ýagny,deňagramlylyk ýagdaýy göz öňünde tutulýar. Mysal üçin, bir rowaýatda: «...Soňra her süňk öz ýerine gelýänçä,aýak üstünde durardy» diýilmegi-de şu manyny tassyklaýar. Ebu Dawudyň kitabyndaky rowaýatlaryň birinde: «Başyny galdyranyndan soňra: «Semiallahülimen hamideh, Rabbenä lekel-hamd»diýip, ellerini galdyrardy» diýlişi ýaly, Abd Hamydyň rowaýatynda: «Aralyk durum (bu ýerde iki sejdäniň aralygyndaky dikelip oturyş göz öňünde tutulýan bolsa gerek)ýagdaýyndaoturyşyna ellerini omuzlarynyň deňine gelýänçägaldyrardy» diýen goşmaça-da bar. Mezhepleriň arasynda tapawutlaryň ýüze çykmagyna sebäp bolan zat dik duraňda(kawmede)elleriňi galdyrmak meselesi bilen baglanyşyklydyr.
7Ibn Hybbanyň beýan edip, Apbas ibn Sehliň ýolundan gelen rowaýat esasynda: «Gollaryny ýere ýazmazdan» diýlip, terjime edildi. Tahawynyň kitabyndaky rowaýatda bolsa: «Sejdä gidende uýluklaryny aýrardywe uýluklarynyň hiç bir tarapyna garnyny diremeýşi ýaly, gollaryny-da ýere ýazmazdy» diýlipdir.
8Şu rowaýatda Allahyň Resulynyň (s.a.w.) sejde edişi: «Tirsekleriniýanlaryndan uzak tutup, olary omuzlarynyň deňine getirerdi», Ibn Yshagyň gürrüň beren rowaýatynda: «Allahyň Resulynyň (s.a.w.) aýalarynyň, dyzlarynyň we aýagynyňbarmaklarynyň üstüne çöküp, ýanlarynyň tä omuzlarynyň astyndan mübärek goltuklarynyň agy görünýänçäýokary galandygyny gördüm. Soňra her süňki rahatlanýança durdy. Soňra başyny galdyryp we aýaga galkyp dikeldi» diýlip beýan edilipdir. Şu hadysyň düşündirişleriniň birinde beýan edilen sejdedäki tesnih bilen şu tahwiýäniň manylary birdir.
Ebu Dawudyň kitabyndaky Ebu Humeýdiň adyndan beýan edilen rowaýatda: «Sejde edendeiki aýaklarynyň barmaklarynyň arasyny açar, soňra: «AllahüEkber»diýip, başyny galdyrar we çep aýagyny epip, onuň üstünde oturardy. Soňra ikinji sejdede-de şeýle ederdi» diýen goşmaça bolup, bu ýerde iki sejdäniň arasyndaky gysgajyk oturyş beýan edilip, bu oturyş bilen ikinji rekagatdan soňky oturyşyň görnüşleriniň meňzeşdigi düşündirilmek islenýär.
9Çep aýagyň üstünde oturyp, sag aýagyňy dikmäge «iftiraş» diýilýär. Tahawynyň kitabyndaky rowaýatda ikinji rekagatdan soňky oturyşyň görnüşi hakynda has köp maglumat bar. Şol ýerde: «Soňra oturyp, çep aýagyny iftiraş etdi, ýagny, astyna aldy. Sag aýagynyň üstüni kybla tarap dogrulady,sag eliniň aýasyny sag dyzynyň üstünde goýdy hem-de kelimeýi-şahadatyaýdanda,mübärek barmagy bilen yşarat etdi» diýilýär.
10 Muňa-da «tewerruk» diýilýär. Mysal üçin, Ebu Dawudyň «Sünen» atly kitabyndaky rowaýatlaryň birinde: «Iň soňunda, yzyndan salam beriljek sejdäni ýerine ýetirenindensoň, çep aýagyny yzlygyna uzadyp, çep tarapyna tewerruk edip oturardy» diýlip, tewerruk beýan edilipdir. Ebu Dawudyň kitabyndaky rowaýatlaryň birinde bolsa namazdaky iki oturyşyň arasyndaky tapawut: «Ikinji rekagatdan soňraoturanda çep aýagynyň dabanynyň üstünde oturyp, sag aýagyny dikerdi, dördünji rekagat tamamlanandan soň, otyrýeriniň çep tarapyny ýere berip, aýaklarynyň ikisini-de gapdalyndan daşary çykarardy» diýlip beýan edilipdir. Ýene Ebu Dawudyň kitabyndaky şu rowaýatyňahyrynda: «Ahmet ibn Hanbalyň beýan eden rowaýatynda şu goşmaça-da bar: «Ebu Humeýd bilen birlikde şol mejlise gatnaşan sahabalar (Allah olardan razy bolsun!): «Dogry aýdýarsyň, Allahyň Resuly (s.a.w.) hezretleri ine, şeýdip namaz okaýardy» diýdiler» diýen sözler bolup, wakanyň bu bölegi Buharynyň kitabynda ýok. Ebu Hümeýdiň (r.a.) gürrüň beren hadysy-şeribi şeýlelik bilen örän uly ähmiýete eýebolýar. Sebäbi takmynan on sahabanyňhem tassyklamagyna mynasyp bolýar.
Şu soňky oturyşyň beýanyndansoň, Ibn Yshagyň rowaýatynda: «Soňra salam berdi», Tahawynyň rowaýatynda-da: «Salam beren wagty sag tarapyna dönüp: «Selamün aleýküm we rahmetüllah», çep tarapyna dönübem: «Es-selamüaleýküm we rahmetüllah» diýip salam berdi» diýlip, namazyň beýany tamamlanylýar.
Şu hadysy-şerif hem ikinji rekagatdan soňky oturyş bilen soňky oturyşyň arasynda tapawudyň bardygyny aýdýan fykyhçy alymlar bilen şeýle tapawudyň bardygyny ykrar etmeýän Ebu Hanifedir iki ymamyň arasyndaky jedeliň sebäpleriniň biridir. Şu hadysa esaslanyp, Şapygy bilen onuň tarapdary bolan köpsanly fykyhçy alymlar ikinji rekagatdan soňky oturyşda diňe iftiraşy, soňky oturyşda bolsa tewerruki sünnet hasaplaýarlar. Ebu Hanife bilen iki ymam bolsa (tefsirçi Aýny Söwrini, Abdullah ibn Mübäregi we,bir rowaýata görä, Ahmet ibn Hanbaly-da olaryň hataryna goşýar) Waýyl ibn Hijr Hadramynyň (r.a.) gürrüň beren hadysyna esaslanyp, oturyşlaryň ikisinde-de iftiraşy sünnet hasaplaýarlar. Şundan öňki hadysa-da seret.