450 Kyýamat gününde möminleriň Allahü tagalany görjekdikleri hakda. Kyýamat hakyndaky käbir habarlar
عَنْ أبي هريرة رَضِيَ الله عَنْهُ أنَّ النَّاسَ قالُوا: يَا رَسُولَ - الله صَلَّى الله عَلَيْهِ وسَلَّمَ - هَلْ نَرَى رَبَّنَا يَوْمَ الْقِيَامَةِ ِ؟ قالَ: ( هَلْ تُمَارُونَ في الْقَمَرِ لَيْلَةَ الْبَدْرِ لَيْسَ دُونَهُ سَحَابٌ ) . قالُوا: لاَ يَا رَسُولَ الله ، قالَ: ( فَهَلْ تُمَارُونَ في الشَّمْسِ لَيْسَ دُونَهَا سَحَابٌ ). قَالُوا: لاَ يَا رَسُولَ الله قالَ: ( فَإنَّكُمْ تَرَوْنَهُ كَذلِكَ ، يُحْشَرُ النَّاسُ يَوْمَ الْقِيَامَة ، فَيَقُولُ: مَنْ كانَ يَعْبُدُ شَيْئاً فَلْيَتَّبِعْ ، فَمِنْهُمْ مَنْ يَتَّبِعُ الشَّمْس ، وَمِنْهُمْ مَنْ يَتَّبِعُ الْقَمَرَ ، وَمِنْهُمْ مَنْ يَتَّبِعُ الطَّوَاغِيتَ، وتَبْقَى هذِهِ الأُمَّةُ فِيهَا مُنَافِقُوهَا ، فيأْتيهمُ الله فَيَقُولُ: أَنَا رَبُّكُمْ فَيَقُولُونَ: هذَا مَكانُنَا حَتَّى يَأْتِيَنَا رَبُّنَا ، فَإذَا جَاءَ رَبُّنَا عَرَفْنَاهُ ، فيأْتيهمُ الله فَيَقُولُ: أنَا رَبُّكُمْ ، فَيَقُولُونَ: أنْتَ رَبُّنَا ، فَيَدْعُوهُمْ وَيُضْرَبُ الصِّرَاطُ بَيْنَ ظَهْرَانَيْ جَهَنَّمَ ، فَأكُونُ أوَّلَ مَنْ يَجُوزُ مِنَ الرُّسُلِ بِأُمَّتِهِ ، وَلاَ يَتَكَلَّمُ يَوْمَئِذٍ أحَدٌ إلاَّ الرُّسُلُ، وَكَلاَمُ الرُّسُلِ يَوْمَئِذٍ: اللَّهُمَّ سَلِّمْ سَلِّمْ. وَفى جَهَنَّمَ كَلاَلِيبُ مِثْلُ شَوْكِ السَّعْدَانِ ، هَلْ رَأيْتُمْ شَوْكَ السَّعْدَانِ ). قالوا: نَعَمْ ، قالَ: ( فَإنَّهَا مِثْلُ شَوْكِ السَّعْدَانِ غَيْرَ أنَّهُ لاَ يَعْلَمُ قَدْرَ عِظَمِهَا إلاَّ الله ، تَخْطَفُ النَّاسَ بِأعْمَالِهِمْ ، فَمِنْهُمْ مَنْ يُوبَقُ بِعَمَلِهِ ، وَمِنْهُمْ مَنْ يُخَرْدَلُ ثُمَّ يَنْجُو ، حَتَّى إذَا أرَادَ الله رَحْمَةَ مَنْ أرَادَ مِنْ أهْلِ النَّارِ ، أمَرَ الْمَلاَئِكَةَ: أنْ يُخْرِجُوا مَنْ كانَ يَعْبُدُ الله ، فَيُخْرُجُونََهُمْ وَيَعْرِفُونَهُمْ بِآثَارِ السُّجُودِ ، وَحَرَّمَ الله على النَّارِ أنْ تَأْكُلَ أثَرَ السُّجُودِ ، فَيُخْرُجُونََ مِنَ النَّارِ ، فَكُلُّ ابْنِ آدَمَ تَأْكُلُهُ النَّارِ إلاَّ أثَرَ السُّجُودِ ، فَيُخْرُجُونََ مِنَ النَّارِ وَقَدَ امْتُحِشُوا ، فَيُصَبُّ عَلَيْهِمْ مَاءُ الحَيَاةِ ، فَيَنْبُتُونَ كما تَنْبُتُ الْحِبَّةُ في حَمِيلِ السَّيْلِ ، ثُمَّ يَفْرُغُ الله مِنَ الْقَضَاءِ بَيْنَ الْعِبَادِ ، وَيَبْقَى رَجُلٌ بَيْنَ الجَنَّةِ وَالنَّارِ ، وَهْوَ آخِرُ أَهْلِ النَّارِ دُخُولاً الجَنَّةَ ، مُقْبِلاً بِوَجْهِهِ قِبَلَ النَّارِ ، فَيَقُولُ: يَا رَبِّ اصْرِفْ وَجْهِي عَنِ النَّارِ قَدْ قَشَبَنِي رِيحُهَا ، وَأَحْرَقَنِي ذَكَاؤُهَا ، فَيَقُولُ: هَلْ عَسَيْتَ إنْ فُعِلَ ذلِكَ بِكَ أنْ تَسْألَ غَيْرَ ذلِكَ ، فَيَقُولُ: لاَ وَعِزَّتِكَ ، فَيُعْطِي الله ما يَشَاءُ مِنْ عَهْدٍ وَمِيثَاقٍ ، فَيَصْرِف الله وَجْهَهُ عَنِ النَّارِ ، فَإذَا أقْبَلَ بِهِ على الجَنَّةِ رأى بَهْجَتَهَا سَكَتَ ما شاءَ الله أنْ يَسْكُتَ ، ثُمَّ قَالَ: يا ربِّ قَدِّمْنِى عِنْدَ بَابِ الجنَّةِ ، فَيَقُولُ الله: ألَيْس قَدْ أعْطَيتَ الْعُهُودَ وَالْمِيثَاقَ أنْ لاَ تَسْأَلَ غَيْرَ الَّذِي كُنْتَ سَألْتَ؟ فَيَقُولُ: يَا رَبِّ لاَ أكُونُ أشْقَى خَلْقِكَ ، فَيَقُولُ: فَمَا عَسَيْتَ إنْ أُعْطِيْتَ ذلِكَ أنْ لاَ تَسْألَ غَيْرَهُ ؟ فَيَقُولُ: لاَ وَعِزَّتِكَ لاَ أسْألُ غَيْرَ ذلِكَ ، فَيُعْطِي رَبَّهُ مَا شَاءَ مِنْ عَهْدٍ وَمِيثَاقٍ ، فَيُقَدِّمُهُ إلَى بَابِ الجَنَّةِ ، فَإذَا بَلَغَ بَابَهَا ، فَرَأَى زَهْرَتَهَا وَمَا فِيهَا مِنَ النَّضْرَةِ وَالسُّرُورِ ، فَيَسْكُتُ ما شَاءَ الله أنْ يَسْكُتَ ، فَيَقُولُ: يَا رَبِّ أدْخِلْنِي الجَنَّةَ ، فَيَقُولُ الله عَزَّ وَجَلَّ: وَيْحَكَ يَا ابْنَ آدَمَ ما أغْدَرَكَ ، ألَيْس قَدْ أعْطَيْتَ الْعَهْدَ وَالْمِيثَاقَ أنْ لاَ تَسْأَلَ غَيْرَ الَّذِي أُعْطِيتَ ؟ فَيَقُولُ: يَا رَبِّ لاَ تَجْعَلْنِي أشْقَى خَلْقِكَ ، فَيَضْحَكُ الله مِنْهُ ، ثُمَّ يَأْذَنُ لَهُ فى دُخُولِ الجَنَّةِ ، فَيَقُولُ: تَمَنَّ فَيَتَمَنَّى حَتَّى إذَا انْقَطَعتْ أُمْنِيَّتُهُ ، قالَ الله عَزَّ وجَلَّ: مِنْ كَذَا وَكَذَا، أقْبَلَ يُذَكِّرُهُ رَبُّهُ ، حَتَّى إذَا انْتَهَتْ بِهِ الأَمَانِي ، قَالَ الله تَعَالَى: لَكَ ذلِكَ وَمِثْلُهُ مَعَهُ ).
قَالَ أبُو سَعِيدٍ الخُدْرِىُّ لأبِى هُرَيْرَةَ رَضِيَ الله عَنْهُمَا: إنَّ رَسُولَ الله صَلَّى الله عَلَيْهِ وسَلَّمَ قَالَ: ( قَالَ الله: لَكَ ذلِكَ وَعَشْرَةُ أمْثَالِهِ ). قَالَ أبُو هُرَيْرَةَ: لَمْ أحْفَظْ مِنْ رَسُولَ الله صَلَّى الله عَلَيْهِ وسَلَّمَ إلاَّ قَوْلَهُ: لَكَ ذلِكَ وَمِثْلُهُ مَعَهُ). قال أبُو سَعِيدٍ: إنِّي سَمِعْتُهُ يَقُولُ: (ذَلِكَ
لَكَ وَعَشْرَةُ أمْثَالِهِ).
Ebu Hüreýre (r.a.) şeýle diýipdir: «Bir gezek adamlar: «Ýa Allahyň Resuly, kyýamat gününde biz Rebbimizi görerismi?» diýip soradylar. Allahyň Resuly-da (s.a.w.): «Aýyň on dördi gijesi,synlamaga päsgel berýän hiç hili bulut ýok mahaly,Aýy görüp boljagy babatda ynamsyzlyk we jedel edermisiňiz?»diýip, soraga sorag bilen jogap berdi. Adamlar: «Ýok, Allahyň Resuly, bu barada jedel etmeris» diýenlerinden soň, Allahyň Resuly (s.a.w.) olara ýene bir sorag berdi: «Ýa bolmasa, görmäge päsgel berip biljek hiç hili bulut ýok mahaly,Güni görüp boljagy babatda ynamsyzlyk we jedeledermisiňiz?»1Adamlarhem ýene: «Ýok, ýa Allahyň Resuly, bu barada-da jedel etmeris» diýenlerinden soň, Allahyň Resuly (s.a.w.) şeýle diýdi: «Ine, siz Ony şeýle aýdyň görersiňiz2. Kyýamat gününde adamlar bir ýere toplanar3, Rebbimiz bolan Allahü tagala Hezretleri:«Her kim haýsy zada çokunýan bolsa, şonuň yzyna düşsün» diýer4. (Ýa-da Hakyň emri bilen muny başga biri diýer). Şondan soňrakim Günüň, kim Aýyň, kimhem tagutlaryň yzyna düşüp gider5. Diňe şu ymmat aralaryndaky mynapyklary bilen birlikde duran ýerinde galar6. Allahü tagala olaryň ýanyna öňki gezek görenlerinden başga bir sypatda gelip: «Men siziň Rebbiňizdirin» diýer. Olar Beýik Reblerinio sypatda öň görmänleri üçin: «Senden gaçyp, Allaha sygynýarys. Rebbimiz biziň ýanymyza gelýänçä, şu ýerden gymyldamarys. Rebbimiz ýanymyza gelende,Ony tanarys» diýerler. Allahü tagala Hezretleri bu gezek olaryň ýanyna öňki gören sypatlarynda gelip:«Men Rebbiňizdirin» diýer. Olarhem:«Hakykatdanhem,Sen biziň Rebbimizsiň»diýerler7we Allahü tagalanyň çagyrmagy bilen Oňa tabyn bolarlar8.
Jähennemiň edil ortarasynda Syrat, ýagny, köpri gurlandyr. Onuň üstünden ilki bolup men ymmatymygeçirerin9. Şol gün gorky we aljyraňňylyk sebäpli pygamberlerden başga hiç kim gepläp bilmez. Pygamberleriňhem şol günde bar aýtjaklary: «Allahümme sellim, sellim» («Allahym, salamatlyk ber, salamatlyk ber») diýen sözlerden ybarat bolar10.
Jähennemde11sadan tikenlerine meňzeş gaňyrçaklarbar. Sadan tikenlerini göreniňiz barmy?»12
Sahabalar: «Hawa, bar» diýdiler.
Allahyň Resuly (s.a.w.) sözüni dowam etdi: «Ine, şol gaňyrçaklar edil sadan tikenlerine meňzäp durandyr. Ýöne, olaryň uzynlygynyň neneňsi boljagyny Allahdan başgasy bilmeýär. Ine, şol gaňyrçaklar ýaramaz iş eden adamlary şol eden işi üçin gapyp alarlar13. Kim ýaramaz işleri sebäpli heläk bolar, kim-de hardal (gorçisa) kiminezim-ezim ezileninden soňra halas bolar14. Iň soňunda Allahü tagala jähennemdäkileriň ýalbarmalaryna rehim edip, perişdelere:«Allaha ybadat edenleri çykaryň» diýip emr eder. Perişdelerhem olary dowzahdan çykarar. Perişdeler olary sejdeleriň yzlaryndan tanarlar15we şonuň esasynda dowzahdan çykararlar. Allahü tagalasejdeleriň yzlaryny ýok etmegi jähennemiň oduna haram edendir. Şonuň üçinhem adam oglunyň hemme ýerini jähennemiň ody ýakyp-gowursa-da, diňe sejdeleriň yzynyýok etmez16. Bular ataşda gowrulyp, gap-gara halda daşary çykarylar. Soňra üstlerinden aby-haýat17(dirilik suwy) guýlar-da, reýhan tohumlary nähili çaltgögerýän bolsalar, täzeden şonuň ýaly bolup gögererler18. Soňra Allahü tagala Hezretleri gullarynyň işine seretmegi tamamlar. Şonda jennet bilen jähennemiň arasynda ýüzi ataşa tarap bakyp duran bir kişi galar. Şol kişi jähennemiň ýaşaýjylaryndan jennete girjekleriň iň soňkusy bolar19. Ol: «Ýa Reb, ýüzümi şu ataşdan öwür. Onuň ysy meni zäherläp öldürdi, ýalny ýakyp-gowurdy» diýer. Şol adam doga-dileg etmeginiň arasyny asla kesmez. Iň soňunda Allahü tagala oňa aýdar:«Seniň şu diýeniň edilse, şondan başga hiç zat dilemezmiň?». Olhem: «Şöhratyňdan ant içýärin, dilemerin!» diýip, Allahü tagalanyň talap etmegi boýunça, Oňa söz berer. Soňra Allahü tagala onuň ýüzüni jähennemiň ýerleşýän tarapyndan jennetiň ýerleşýän tarapyna öwrer. Ol ýüzüni jennete tarap öwrüp, onuň gözelligini görer, ýöne, hälki talapdan haýa edip, Allahyň isläniçe wagtlap dymanyndan soňra: «Ýa Reb, meni jennetiň gapysyna golaýlaşdyr!» diýer. Allahü tagala-da:«Başky dilän zadyňdan başga hiç zat dilemejekdigiňe söz bermänmidiň?» diýip, ony sözünde tutar. Ol hem: «Ýa Reb, ýaradan mahluklaryňyň iň betbagty men bolmaýyn!» diýip ýalbarar. Şondan soňraAllahü tagala:«Bu dilegiňi hem ýerine ýetirsem, başga hiç zat dilemezmiň?» diýer. Ol hem:«Şöhratyňdan ant içýärin, şundan başga hiç zat dilemerin» diýip jogap berip, Allahü tagalanyň talap etmegi boýunça, Oňa söz berer. Soňra Allahü tagala Hezretleri ony jennetiň gapysyna golaýlaşdyrar. Ol jennetiň gapysyna baryp, onuň ajaýyplygyny we gözelligini, jennetiň içindäki şadyýanlygy we keýpi-sapany göreninden soň, ýene beren sözünden utanyp, Allahyň isläniçe wagtlap dymanyndan soňra: «Ýa Reb, meni jennete sal!» diýer. Allahü tagala-da: «Waý seniň günüňe, eý adamogly, sen sözüňde tapylmaýan kişisiň! Sen berenimdenbaşga hiç bir zady dilemejegiňe mundan birnäçe wagt ozal söz bermänmidiň?»diýip sorar. Ol hem: «Ýa Reb, diýmek, ýaradan mahluklaryňyň arasynda iň betbagty men boljak-da» diýer. Ol bu sözleri aýdyp, yzyndanhem dogadyr dilegini kän gezek gaýtalanyndan soň, Allahü tagala onuň bolşuna güler20we jennete girmeginerugsat bererhem-de şol bir wagtyňözünde-de: «Näme dilegiň bolsa, aýt» diýer. Ol hem kän-kän dilegler edip, ahyry dilegleri gutaranyndan soň, Allahü tagala:«Şulardan başga şuny-da al, şuny-da al» diýip, islenip bilnäýjek zatlary oňa ýatladar. Iň soňunda bu dilegleriňhem hemmesini aýdyp gutaranyndan soň, Allahü tagala:«Bularyň hemmesi we ýene şonça bir essesi hem seniňki bolsun» diýer»21.
Şu hadysy Ebu Hüreýräniň (r.a.) adyndan gürrüň berenleriň biri bolan Ata ibn ÝezitLeýsi şeýle diýýär: «Ebu Hüreýre şuny gürrüň berip otyrka,Ebu Sagyt Hudry hem şol ýerde eken. Ol Ebu Hüreýräniň aýdanlaryndanhiç bir zada düzediş girizmegi zerur hasaplamandyr. Diňe Ebu Hüreýre: «Bularyň hemmesi we ýene şonça bir essesi hem seniňki bolsun» diýen mukaddes sözleri aýdanda, Ebu Sagyt Hudry (r.a.) oňa ýüzlenip: «Allahyň Resuly (s.a.w.): «Allahü tagala: «Bularyň hemmesi we ýene şonça on essesi seniňki bolsun» diýer»diýipdi» diýip seslenipdir. Ebu Hüreýre-de (r.a.): «Allahyň Resulynyň (s.a.w.): «Bularyň hemmesi we ýene şonça bir essesi hem seniňki bolsun» diýen sözlerden tapawutly bir zat diýenini eşitmändim» diýipdir. Ebu Sagyt (r.a.) hem: «Men onuň: «Bularyň hemmesi we ýene şonça on essesi seniňki bolsun» diýendigini eşitdim» diýip seslenipdir22.
1-Şu bölek Ebu Sagyt Hudry (r.a.) tarapyndan şeýle şekilde gürrüň berlipdir: «Günortan wagty, açyk gyş howasynda we öňünde hiç hili bulut ýok mahaly Güni görmek üçin itişipbasga galmaga, biri-biriňize azap bermäge zerurlyk görermisiňiz? Şonuň ýaly-da,bulutsyz gyş gijesine gabat gelen on dördünjigijede Aýy görmek üçin biri-biriňize azap bermäge zerurlyk görermisiňiz?»Şu ýerde Gün hakyndaky sowal öňe geçirilip, sanalyp geçilýän şertler jogaby has güýçlendiripdir.
2-331-nji hadysa we düşündirişine seret.
3-Ebu Hüreýräniň (r.a.) adyndan, inşallah, yzda şepagatdan söz açylanda beýan ediljek hadys: «Kyýamat gününde men adamlaryň öňbaşçysy bolaryn. Onuňhem sebäbini bilýärmisiňiz? Çünki,şol gün Allahü tagala Hezretleri adamlaryň öňki-soňky hemmesini bir tekiz ýerde şeýle bir görnüşde jemlejek welin, olara ýüzlenen çakylykçy her birine sesini aýry-aýrylykda eşitdirip biler we olara bakan kişi aýry-aýrylykda her birini görüp biler...»diýen giriş sözleri bilen başlanyp, magşar gününi hem-de ediljek şepagaty beýan edýär.
Şu ýerde agzalýan çakylykçy Biribaryň Huzuryna baryp, amallarynyň hasabatyny bermekleri üçin adamlary çagyrjak çakylykçydyr. Beýhakynyň kitabynda Mesgudyň (r.a.) adyndan beýan edilen hadysda: «Adamlar bir ýere toplananlaryndan soň, kyrk ýyllap gözlerini asmana dikip durarlar. Olara hiç kim ýekeje-de söz aýtmaz. Şol wagtyň özünde-de Gün depelerinde durup, olary ýakar we ýagşy-ýaman her kişi tä der deňzi bokurdagyna çykýança mydama şeýle ýagdaýda galar»; Tabaranynyň beýan eden rowaýatynda-da: «Kyýamat gününde der özüni gark etjek derejä çenli baryp ýetjek-de, adam: «Ýa Reb, jähenneme atmak arkaly hem bolsa, meni rahatlandyr» diýjek» diýen gorkunç habar bilen magşaryň elhençligi beýan edilýär.
Müslim bilen Nesaýynyň Mikdätibn Eswediň (r.a.) adyndan beýan eden hadyslarynda bolsa: «Adamlar şol gün amallarynyň mukdaryna görä derebatarlar: der kimiň topuklaryna, kimiň dyzlaryna, kimiň böwürlerine çenli çykar. Kimleri-de der (şu ýerde Allahyň Resuly (s.a.w.) öz mübärek elleri bilen deriň baryp ýetjek derejesini görkezipdir) gark eder»diýlip, bu elhençlik we gorkuly ýagdaý has jikme-jik beýan edilýär.
Ahmet ibn Hanbalyňöz kitabyndaEbu Sagyt Hudrynyň (r.a.) adyndan beýan eden bir ygtybarly hadysynda: «Bu duruşlygyň azaby mömin üçin şeýle bir ýeňil bolup, diňe parz namazlarynyň biriniň uzaklygyýaly dowam eder»; Ebu Ýaglanyňhem Ebu Hüreýräniň (r.a.) adyndan beýan eden rowaýatynda: «Gün batmak üçin asmandan sallanyp, ýere duwlanýança dowam eder»; Tabaranynyň Abdullah ibn Omaryň (r.a.) adyndan beýan eden rowaýatynda: «Şol gün mömin üçin gündiziň bir sagadyndan has gysga bolar»diýen hoş habarlarhem bar.
4Mesgudyň (r.a.) habar beren hadysynda: «Soňra bir jarçy asmandan şeýle diýip seslener: «Sizi ýaradan, size keşp beren, siziň ryskyňyzy beren Rebbiňizkä,Ondan dönüp, başgasyny söýmegiňiziň we şoňa ybadat etmegiňiziň öwezi hökmünde Allahyň adyllygyna laýygy araňyzdaky her guly çokunanynyň yzyna düşürmek dälmi?» Jarçy: «Hawa, şeýledir»diýen jogaby alanyndan soňra: «Her ymmat dünýädekä çokunanynyň ýanyna gitsin» diýip yglan eder»diýen jikme-jiklikbar.
Ýöne, Ibn Hüzeýmäniň kitabynda Ebu Hüreýräniň (r.a.) adyndan beýan edilen hadysda şu wakadanhem öň bolup geçen bir waka şeýle suratlandyrylýar: «Allahü tagala Hezretleri gullaryndan birini garşysyna alyp: «Men saňa hormat goýmadymmy? Öýlendirmedimmi? Ýaradanlarymy saňa tabyn etmedimmi?» diýip sorar. Ol hem: «Ýa Reb, hawa, hemmesini etdiň» diýer. Şondan soňra Allahü tagala:«Günleriň birinde maňa duşjagyňy hasaba almaýarmydyň?» diýip sorar. Ol hem: «Ýok, hasaba almaýardym, ýa Reb!» diýer. Allahü tagala-da öz gezeginde:«Sen meni öz wagtynda unudyşyň ýaly, menhem indi saňa üns berjek däl»diýip seslener».
Ýene şol hadysda: «Allahü tagala Hezretleri üçünji birini-de garşysyna alar. Ol adam: «Ýa Reb, men Saňa, Kitabyňa, Resulyňa iman edip, namaz okapdym, oraza tutupdym» diýer. Allahü tagala-da: «Hany, seniň bu dawaňa şaýat tapaly» diýer. Şol wagt şol guluň agzy möhürlenip, beden agzalary ol hakda şaýatlyk eder(361-nji hadysyň düşündirişine-de seret). Ine, şu mynapykdyr. Şondan soňra bir jarçy şeýle diýip seslener...» diýlipdir.
5-«Tagut» sözi dürli-dürli düşündirilipdir. Olaryň iň meşhurlary şulardyr: 1) şeýtan; 2) but;3) jadygöý;4) palçy.«Nisa» süresiniň 60-njyaýaty-kerimesindäki: يُرِيدُونَ أَنْ يَتَحَاكَمُوا إِلَى الطَّاغُوتِ وَقَدْ أُمِرُوا أَنْ يَكْفُرُوا بِهِ وَيُرِيدُ الشَّيْطَانُ أَنْ يُضِلَّهُمْ ضَلَالًا بَعِيدًا= „Ýüriduwne en ýetehäkemuwww ilettaaguwti we kad ümiruwww en ýekfüruw bihi” (golaý manysy:«Taguta ynanmaly däldikleri özlerine emr edilen halynda,olar höküm çykartmak üçin oňa ýüzlenmek isleýärler...»diýen mukaddes sözler hut palçy babatda aýdylandyr. Şol döwürde her tiräniň höküm çykartmak üçin ýüzlenýän bir taguty bardy; 5) dogry ýoldan çykmaga ýolbaşçylyk eden kişi; 6) diňe Ähli-Kitaba daýananlar;7) Allahdan başga ybadat edilen zatlaryň her biri. „Tagut” sözüne şu manyny bermek asla dogry bolmasa gerek. Sebäbi, oňa şu many berilse, onda käbir kapyrlaryň we dogry ýoldan çykylmagyna sebäp bolanlaryň, meselem, müleýh tiresiniň hudaýy bolan perişdeleri-de,Uzeýr alaýhyssalam bilen Isa alaýhyssalamy-da tagutlaryň hataryna goşmaly bolardy. Olaryň hudaý bolmaga razylyklarynyň bolmandygy üçin, elbetde, şolaryň hataryna goşulmazlygy gowudyr. Olara çokunanlar jähenneme gitselerhem,olaryň özlerini ýazgarmaga sebäp ýok. Mysal üçin, Buharynyň Ebu Sagyt Hudrynyň (r.a.) adyndan beýan eden bir hadysynda: «Hajparazlar, ýagny haja çokunanlar hajlary bilen, butparazlar butlary bilen, haýsydyr bir hudaýa çokunýanlar öz hudaýlary bilen giderler»diýilmeginde «tagut» sözüniň şular ýaly kämil adamlary aňlatmaýandygyna we hudaý bolmaga razylygy bolmadyklaryň «tagutlar» toparyndan däldigine yşarat bar.
6-Buhary we Müslim tarapyndan Ebu Sagyt Hudrynyň (r.a.) adyndan beýan edilen hadysda şu wakadan öňürtibolup geçjekleri beýan edýän bir jikme-jiklik hem bar. Şol hadysda şeýle diýilýär: «Allahü tagala Hezretlerine däl-de, butlaryň we heýkelleriň toparyna ybadat edenlerden biri-de jähenneme atylman galmaz. Iň soňunda (ýagşy bolsun, ýaman bolsun, Ähli-Kitabyň hakyny talap etmek üçin galanlarybolsun – tapawudy ýok) Allahü tagala Hezretlerine ybadat edenlerden başgasy galmanyndan soň, ýehudylaryň bir topary çagyrylyp, olardan:«Siz kime ybadat etdiňiz?» diýlip soralar. Olar: «Biz Allahyň ogly Uzeýre ybadat etdik» diýerler. Şondan soňraolara:«Siz ýalan sözleýärsiňiz. Allahü tagalanyň aýaly hem, ogly hem ýok. Indi aýdyň, göwnüňiz näme isleýär?» diýler. Ýehudylaryň topary-da: «Ýa Reb, örän suwsadyk, bize suw ber!» diýip dileg ederler. Şeýle diýenlerinden soňra:«Ine, suw başyna gelmezmisiňiz?» diýip, olara yşarat ediler. Olar bir ýere getirilip, jähennemiň oduna tarap ugradylar.Jähennemiň ody olaryň gözüne ýalnynyň dilleri biri-biriniň içinden geçen salgym bolup görnerwe olar ony suwdur öýdüp, biri-birleriniň yzyndan oduň içine dökülerler. Soňra hristianlaryň bir topary çagyrylyp, olardan:«Siz kime ybadat etdiňiz?» diýlip soralar. Olar: «Biz Allahyň ogly Isa ybadat etdik» diýerler. Şondan soňra olara-da:«Siz ýalan sözleýärsiňiz. Allahü tagalanyň aýaly-da, ogly-da ýok. Indi aýdyň, göwnüňiz näme isleýär?» diýler. Hristianlarhem: «Ýa Reb, örän suwsadyk, bize suw ber!» diýip dileg ederler. Şeýle diýenlerinden soňra:«Ine, suw başyna gelmezmisiňiz?» diýip, olara yşarat ediler. Olarhem bir ýere getirilip, jähennemiň oduna tarap ugradylar. Jähennemiň ody olaryň gözüne ýalnynyň dilleri biri-biriniň içinden geçen salgym bolup görnerwe olar ony suwdur öýdüp, biri-birleriniň yzyndan oduň içine dökülerler».
Ine, şu goşmaça bilen tanyş bolanymyzdan soň, bu jümledenäme diýiljek bolunýandygyna düşünmek aňsatlaşýar. Esasy tekstdäki habarda Günüň, Aýyň we tagutlaryň yzyna düşüp gitjekleriň soňky haly hakynda hiç zat aýdylmasa-da, tagutlaryňiň soňky barjak ýerleriniň jähennemdigi belli bolanyndan soňra«Hud» süresiniň 98-nji aýaty-kerimesindäki:يَقْدُمُ قَوْمَهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ فَأَوْرَدَهُمُ النَّارَ = „Ýekdümü kawmehüw ýewmwl-kyýämeti fe-ewredehümünnäre”(golaý manysy: «Pyrgun kyýamat gününde kowmunyň öňüne düşerwe olary oda alyp barar»diýen mukaddes sözlere esaslanyp, şolaryň yzyna düşenleriňhem iň soňunda jähennem odunyň içine düşjekdiklerini aýdyp bolar. Mysal üçin: «Şeýtanlar bilen butlaryň ýakynlary, ýagny, şolara ybadat edenler jähenneme barýançalar,olaryň yzyna düşüp giderler»diýen rowaýat bilen Ibn Hüzeýmäniň hem-de Ibn Mendäniň rowaýatlaryndaky: «Buta, heýkele ybadat edenlerden jähennemiň oduna atylmadyk biri-de galjak däldir» diýen jümle şuny açykdan-açyk görkezýär.
Alaibn Abdyrahmanyň rowaýatynda şu hadysyň şu bölegine degişli: «Jähenneme bularyň bir topary atylanyndan soň, ondan: «Dolduňmy?» diýlip soralar. Olhem: «Ýene barmy?» diýer»goşmaçasy bar.
Ýene-de bir zady unutmaly däl. Uzeýr alaýhyssalama we Isa alaýhyssalama ybadat edenler ýehudylaryň we hristianlaryň diňe bir toparydyr. Şu iki ady göterýän Ähli-Kitabyň bir bölegi pygamberleriniň şerigaty bilen amal eden möminleriňmonoteist(bir hudaýly)toparyna degişlidir. Bularyň jarçynyň çagyryşyna iň soňky bolup seslenjekMuhammet ymmaty bilen birýerde boljakdyklary şübhesizdir. Hajparazlara goşulan Ähli-Kitap bolsa, Isa alaýhyssalam bilen Uzeýr alaýhyssalama Allahyň ogly diýen, buta çokunan, netijede-de pygamberlere garşy gidip, kapyr bolan we dogry ýoldan çykan toparlardyr.
Şu hadysdan ýene-de bir zady aňlamak mümkin. Muhammet ymmaty şu dünýäde mynapyklardan saplanmaýşy ýaly, ahyrýetiň şol pursatynda-da olardan aýry boljak däl. Mynapyklar Allaha ybadat eden we pygamberleriň şerigatyny ýerine ýetiren möminler bilen birlikde jarçynyň sesine jogap bermekde yza goýuljakdyr. Olar bu dünýädekäler möminbolan bolmaklarynyň şol ýerde-de peýdasy deger umydy bilen, salamata gowşan topara goşulsalar-da, soňra möminlerde nur we haýa bolup (111-nji hadysa-da seret) olarda bolmazlygy, ýa bolmasa, şol nur bar bolaýanda-da, onuň öçmegi, şonuň ýaly-da, magşarda peýda boljak aýylganç tümüň içinde dogry ýola düşmek üçin her mömine özüne görä, bir nur berlip, olara berilmezligi ýa-da, aýdylan bir sözegörä, nurlarynyň öçmegi, şeýle hem Arasat meýdanynda (magşar ýerinde) möminleriň Allahü tagala sejde etmäge güýçleriniň ýetip, olaryň güýjüniň ýetmezligi ýaly alamatlar bilen möminlerden düýpgöter tapawutlanjakdyrlar. «Hadid» süresiniň 12-nji aýatyndanbaşlanýan dört aýaty-kerimäniň möminleriň nurdan nädip peýdalanjakdygyny, mynapyklaryň bolsa ondan nädip mahrum galjakdyklaryny habar berşi ýaly, «Kalem» süresiniň 42-nji aýaty-kerimesi-de ahyrýetdäki sejde meselesinde mömin bilen mynapygyň parhyny açyp görkezýär.
7Müslimiň kitabynda Ebu Sagyt Hudrynyň (r.a.) adyndan beýan edilen rowaýatdan we beýleki käbir rowaýatlardan görnüşine görä, Allahü tagala Hezretleriniň ilkibaşda möminlere Ony öňden göz öňüne getirişlerinden başga bir keşpde görünjekdigi bellidir.
Itýan, ýagny, Allahü tagalanyň gelmegi we Onuň keşbi hakynda näme aýdyp bolar? Itýan hakynda alymlaryň arasynda dürli pikirler bar:
1) Itýan Allahyň amallarynyň biridir. Oňa ynanmagyň wajyp bolşy ýaly, Ony ýaradylan alamatlardan daş hasaplamak hem wajypdyr.
2) Allahü tagalanyň itýany möminiň Ony görmeginden ybaratdyr. Gaýypdaky bir zady görmek üçin, şol zadyň görýäniň öňünde bolmagynyň zerurdygy sebäpli, itýan göçme manyda görmegi aňladýar.
3) Allahü tagala özüne iman getireni synamak üçin Allahyň sypatyna meňzemeýän ýaradylan sypatlaryň biri bilen özüni görkezjekdir. Ol: «Men Rebbiňizdirin» diýende, Onda ýaradylan alamatlary görenleri üçin, möminler ondan gaçyp, Allah sygynjakdyrlar. Sebäbi, Onuň mahluklaryň hiç birine meňzemeýändigini möminler öňünden biljekdirler.
Nogsanlardan päk bolan Allahü tagalanyň biri-birlerine meňzemeýän iki hili sypatda görünmegi nähili edilip düşündirilse-de, ondan bir zat belli bolýar: şol synag gününde,ilkibaşda möminlerdir mynapyklaryň bir toplumy emele getirýän wagtynda,möminleriň umyt etmedik bir keşbi peýda boljak we möminler ondan gaçyp,ýene Allahü tagala sygynjaklar. Allahü tagalanyň olara görünjek ikinji keşbi barada aýdylanda bolsa, onuň möminleriň gowy pikir bilen ýüreklerinde besläp, garaşyp ýörenkeşbi bolany üçinwe, belki, şol keşbiňmerhemetden doly boljagyöňdenbelli bolansoň, onda öz Reblerinitanap, Oňa sejde etjekdirler! Möminleriň başda Allahü tagala sygynmaklary bolsa Onuň bir Sypatyndan gaçyp, başga bir Sypatyna sygynmagy aňladýar.
Ebu Sagyt Hudrynyň (r.a.) gürrüň bermegine görä, Allahü tagala başda görnende: «Eý, siz nämä garaşýarsyňyz? Her ymmat ybadat edeniniň yzyna düşýär» diýjek. Olarhem: «Eý Rebbimiz, biz heniz dünýädekäk Seni tanamaýan, Saňa ybadat etmeýän şu adamlara iň köp derejede mätäç wagtymyz, Sen sebäpli olardan aýrylyp, olaryň ýanyna barmaýardyk»diýjekler.Buharynyň beýan eden başga bir rowaýatynda bolsa: «Biz olara häzirkiden has kän mätäç wagtymyz, dünýädekäk olardan aýrylypdyk. Indi nädip olaryň yzyna düşüp bileris? Biz bir jarçynyň: «Her kowum öz wagtynda nämä ybadat eden bolsa, şoňa gowuşsyn!» diýip jar çekenini eşitdik. Şol sebäpli Rebbimize garaşyp durus» diýjekler. Allahü tagala olara iki ýa-da üç gezek: «Men Rebbiňizdirin» diýjek. Olarhem her gezek:«Senden gaçyp, Allaha sygynýarys. Biz hiç bir zady Allaha şärik etmeris» diýjekler. Synag bir derejä baryp ýetende, käbirleri onuň ýowuzlygyndan ýaňa dogry ýoldan dänerli görünjek. Şondan soňra Gudrat Gapysyndan:«Rebbiňizi tanap bilmegiňiz üçin araňyzda bir alamat barmy?» diýip soraljak. Olar: «Hawa» diýenlerinden soňrakeşfi-sak boljak we öz islegi bilen Allaha sejde eden kim bar bolsa, oňa sejde etmäge Allah tarapyndan rugsat beriljek. Il ýüzüne sejde eden mynapyklaryň arkalaryny bolsa Allahü tagala gap-gaty tagta ýaly edip taşlajak we olar sejde etmekçi bolanlarynda arkan ýykyljaklar. Möminler sejdeden başlaryny galdyranlarynda,Rebleriniň ilkinji gezek görenlerindäki sypatyna girendigini biljekler we şol wagt Allahü tagala: «Men siziň Rebbiňizdirin» diýende,olarhem: «Sen biziň Rebbimizsiň!» diýjekler.
Keşfi-sak alamaty barada aýdylýanlar meňzetme häsiýetli bolup, diňe şol gorkunç ýerde Allahü tagalanyň mömin gullaryna nämedigi belli boljak hakykatlardandyr.
Sözlükçileriň gelen umumy netijesine we ýek-tük hadysçylaryň pikirine görä, şu ýerdäki «sak» sözi «ýowuz» diýen manyny aňladýarmyş. Şu pikire daýansaň, onda keşfi-sak şol wagt gorkunç bir ýagdaýyň ýüze çykmagyny aňladýar. Şonuň ýaly-da,onuň manysyny başgaça düşündirenlerhem bar. Mysal üçin, kazy Yýaza görä, «sak» sözi şol pursatda göz-görtele aýan boljak bir ýiti nur bolup, şoňa degişli hadysy-şerif hem barmyş. Şonuň ýaly-da, kazy Yýaza görä, şu ýerdäki «sak» sözi Allahü tagala bilen möminleriň arasynda alamat hökmünde peýda bolup, perişdelerden has tapawutly edilip ýaradylan bir jemagaty hem aňladyp biljekmiş. Ol şu netijä Arabyda: «Adamlardan bir jemagat» manysynda ulanylan: «Sakkun minennäs» aňlatmasy esasynda gelipdir.
Başga bir pikire görä-de «keşfi-sak» başky manynyň düýbünden tersine bolan bir many hökmünde özlerinde peýda bolan bir gözel aňlama netijesinde möminleriň Allahü tagalany tanap, howpdur ýowuzlygyň we kalplaryny gaplap alan gorkynyň aradan aýrylmagydyr. Başga bir rowaýata görä-de,ol möminler üçin bir alamat hökmünde ýaradylan we adaty «saklardan» hiç birine meňzemeýän bir «sak» bolup, bu söz kazy Yýazyň ilki beren manysyna meňzeş manyny aňladyp biler. Şeýle bolanda, «sak» sözüniň öz hakyky manysynda ulanyldygy bolar.
8-Kazy Yýazyň düşündirişine görä, bu Allahü tagalanyň emrine ýa-da Onuň bu ýagdaýa jogap berýän perişdelerine tabyn bolmagy aňladýar.
9-Müslimiň Ebu Sagyt Hudrynyň (r.a.) adyndan beýan eden rowaýatynda: «Soňra jähennemiň üstüne köpri gurlar we şepagat etmäge rugsat berler. Şol wagt adamlar: «Allahym, bizi salamatda goý, salamatda goý» diýip doga eder durar»diýlipdir.
Syratdan iň öňürti geçmek Muhammet ymmatyna berlen artykmaçlyklaryň biridir. «Hakim» diýen kitapda Abdullah ibn Selamyň (r.a.) adyndan beýan edilen rowaýatda: «Soňra bir jarçy: «Muhammet (s.a.w.) nirede?» diýip, jar çeker. Şondan soňraAllahyň Resuly (s.a.w.) aýaga galkyp, gowusy, erbedi – hemme ymmaty-da yzyna düşerwe bular Syrat köprüsine tarap ugrarlar. Allahü tagala şol wagt duşmanlaryny gözleriniň nurundan mahrum ederwe olar saga, sola tarap ädim urup, ýoldan çyk-çyka jähennemiň içine dökülerler. Diňe Allahyň Resuly (s.a.w.) bilen salyhlar halas bolarlar»diýilýän bolsa, Ibn Apbasyň (r.a.) adyndan beýan edilen bir hadysda Allahyň Resuly (s.a.w.): «Biz hem-ä ymmatlaryň iň soňkusy, hem-dehasabyna bakyljaklaryň birinjisidiris... Ymmatlar bize ýol bererler. Bizhem agzalarymyzdaky täret yzlary sebäpli ýüzlerimiz nurly, ellerimizdir aýaklarymyz agaryp duran ýagdaýda(11-nji hadysa seret) geçip gideris. Ymmatlarhem bize bakyp: «Bu ymmatyň tutuşlygyna pygamber bolmagyna azajyk zat ýetmändir»diýerler»diýýär.
Şonuň ýaly-da, Tabaranynyň Ibn Apbasyň (r.a.) adyndan beýan eden bir hadysynda-da: «Syratyň ýanyna geleninden soňraAllahü tagala Hezretleri her mömine bir nur berer. Her mömin zenana-da bir nur berer. Mynapyklaryňhem her birine bir nur berer. Syratyň geçmesi kyn ýerlerini geçip, tem-tekiz ýerine gelenlerinde, Allah mynapyk erkekleriň we mynapyk zenanlaryň nurlaryny alar. Mynapyklar möminlere ýüzlenip: «Aman, saklanaweriň, nuruňyzdanbiraz alalyň!» diýerler.Möminlerhem: «Ýa Rebbimiz, şu nurumyzy has artyk edip, parlat!» diýip dilegde bolarlar. Şol pursatda hiç kim hiç kimi ýatlamaz»diýlipdir.
Ýokardaky hadyslaryň mazmunyndan mynapyk bilen möminiň arasyny açjak tapawutly alamatlar mälim bolýar: 1) keşfi-sak; 2) ýüzleriň lowurdap, ellerdir aýaklaryň agaryp durmagy; 3) Syratyň üstündäki nur.
10-Buharynyň başga bir rowaýatynda: «Ol gorkunç günde Allahyň Resulyndan(s.a.w.) başgasy söz sözlejek däldir»; Tirmiziniň Mugyra ibn Şugbanyň (r.a.) adyndan beýan eden hadysynda bolsa: «Möminleriň Syrat köprüsiniň üstündäki şygarlary, ýagny, mömindikleriniň alamaty: «Rebbi, sellim, sellim!» diýen sözler bolar»diýlendiginden çen tutup, iki rowaýatyňarasynda gapma-garşylygyň bardygyny aýdypbolmaz. Şygar tanyşmak üçin bir alamatdyr. Möminleriň şygarynyň şu sözler bolmagy, bu sözleri olaryň hökman özleriniň aýtjakdyklaryny aňlatmaýar. Bu sözleri Allahyň Resulynyň (s.a.w.) aýdyp, möminleriň salamatda galmaklary üçin doga etjekdigi pikir edilse, aradaky gapma-garşylyk öz-özünden ýok bolar. Mysal üçin, bir rowaýatda: «Ine, şol zaman: «Allahümme, sellim, sellim!» şepagatynyň wagty geler»diýilmegi, bu iki rowaýaty barlyşdyrmak üçin aýdylan sözdür.
Syrat köprüsinden hemme kişi birmeňzeş ýagdaýda geçjek däldir. Ebu Sagyt Hudrynyň ady bilen baglanyşdyrylýan bir rowaýatda: «Möminleriň käbiri göz gyrpmak üçin ýeterlik bolan wagtda, käbiri ýyldyrym kibi, käbiri ýel kibi, käbiri guş kibi, käbiri ýyndam at kibi we düýe kibi geçerler»diýen goşmaça bar. Bu tapawutlara nämäniň sebäp bolýandygy hem Ibn Mesgudyň (r.a.) gürrüň beren: «Soňra olara: «Nuruňyzyň mukdaryna görä halas bolmaga howlugyň» diýler. Şondan soň kimi...»diýen rowaýatynda beýan edilipdir. Bu rowaýatda Ibn Mesgut hezretleri möminleriň Syrat köprüsinden geçiş tizliklerini şeýle tertipde beýan edýär: ýyldyzyň süýnüşi ýaly, ýelýaly, atyň çapyşy, düýäniň çapyşy ýaly. Ol bulary sanap, iň soňunda diňe aýaklarynyň başam barmagyna ýetäýer ýaly nur berlen kişiniň ýüzin düşüp, elleri we aýaklary bilen emedeklejekdigini, ol bir elini çekse, beýleki eliniň, bir aýagyny çekse, beýleki aýagynyň batyp, tä halas bolýança,ataşyň onuň üstüne uçgun syçratjagyny aýdýar. Ýene Ibn Mesgut hezretlerinden gelen başga bir rowaýatda möminleriň haýsy toparynyň nähili tizlik bilen Syrat köprüsinden geçjekdiginden söz açylyp: «Soňra kim ylgabrak, kim ýöräbräk geçer. Olaryň iň soňuna galanlary garnynyň üstüne ýatyp, süýrenip gider-de: «Ýa Reb, meni näme üçin beýle yza goýduň?» diýer. Allahü tagala-da: «Seni yza goýan öz amalyňdyr» diýip seslener»diýlipdir.
Şu ýerde gürrüňi edilen nur «Tahrim» süresiniň 8-nji aýatyndaky: نُورُهُمْ يَسْعَى بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَبِأَيْمَانِهِمْ يَقُولُونَ رَبَّنَا أَتْمِمْ لَنَا نُورَنَا وَاغْفِرْ لَنَا إِنَّكَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ=„Nuwrühüm ýesgaa beýne eýdihim we bi-eýmänihim. Ýekuwluwne Rabbenäää etmim lenä nuwrenä wagfir lenä. Inneke alä külli şeý-in kadiýrün” (golaý manysy: «Möminleriň öň wesag taraplarynda nurlary aýdyňlanyp gider. Olar: «Eý Rebbimiz! Şu nurumyzy has artdyryp, bizi bagyşla. Sen her bir zada kadyýrsyň» diýjeklerdir») diýen mukaddes sözlerde we «Hadid» süresiniň 13-nji aýatyndaky: يَوْمَ يَقُولُ الْمُنَافِقُونَ وَالْمُنَافِقَاتُ لِلَّذِينَ آَمَنُوا انْظُرُونَا نَقْتَبِسْ مِنْ نُورِكُمْ قِيلَ ارْجِعُوا وَرَاءَكُمْ فَالْتَمِسُوا نُورًا فَضُرِبَ بَيْنَهُمْ بِسُورٍ لَهُ بَابٌ بَاطِنُهُ فِيهِ الرَّحْمَةُ وَظَاهِرُهُ مِنْ قِبَلِهِ الْعَذَابُ= „Ýewme ýekuwlül-münäfikuwne wel-münäfikaatü lilleziýne ämenunzüruwnä naktebis min nuwryküm. Kyýlerjiguw weraaaa-eküm feltemisuw nuwran. Fe-zurybe beýnehüm bi-suwryn lehuw bäbün. Bätynyhuw fiýhirrahmetü we zahyryhuw min kybelihil-azäbü” (golaý manysy: «Şol gün mynapyk erkekler we zenanlar imanly kişilere: «Aman, bize garaşyň, nuruňyzdan biraz alaly» diýerler. Ýöne olara: «Yza dönüp, nury şol ýerden gözläň» diýler. Şondan soňramöminler bilen mynapyklaryň arasynda gapysy bolan bir diwar gurlar. Şol gapynyň iç tarapynda rehmet, daş tarapynda azap bardyr»diýen mukaddes sözlerde beýan edilen nurdur. Bu nurhem imanyň we amalyň derejesine görä tapawutlanýar.
Müslimiň kitabynda Jabyr ibn Abdullahyň (r.a.) adyndan beýan edilen rowaýatda ymmatlaryň ybadat eden hudaýlarynyň ýanyna ýeke-ýekeden çagyrylyp, olaryň yzlaryna düşjekleri we möminlere Allahü tagalanyň keşbi aýan bolup, Onuň emrine tabyn bolup ýörejekleri beýan edileninden soňra: «Şeýle hemmynapyklaryň we möminleriň her birine bir nur berler... Jähennem köprüsiniň üstünde bir topar gaňyrçaklar we tikenler bolup, Allahü tagalanyň islän adamlaryny tutarlar. Şol wagt mynapyklaryň nurlary söner. Soňra möminler halas bolarlar. Ýetmiş müň kişiden ybarat bolan ilkinji topar on dördi gijäniň Aýy kibi geçip gidip, jähennemden gutular. Hiç hili hasap hem bermezler. Şolardan soňra gelenler asmanyň ýüzündäki iň parlak ýyldyzlar ýalydyr. Soňra şeýdip, beýlekileri-de geçerler»diýlipdir.
Netijede möminler bilen goşulyşan mynapyklary kyýamat gününde olardanaýyrjak alamatlaryň biri(keşbi-sak ýaly) olara berlen nuruň sönüp, jennete barýan ýoly tapmazlyklarydyr.
11-Şu hadysyň Buharynyň kitabyndaky beýleki käbir nusgalaryndanhem görnüşine görä, bu ýerde Syrat köprüsiniň iki gapdalynda asylgy duran gaňyrçaklaryň bardygy aýdyljakbolunýar. Mysal üçin, Huzaýfabilen Ebu Hüreýräniň (Allah olardan razy bolsun!) gürrüňberen rowaýatlarynda: «Syrat köprüsiniň iki gapdalynda asylgy duran gaňyrçaklar bolup, kimi ýakalamalydygy aýdylsa, ony ýakalamaga niýetlenendirler» diýilse, başga bir rowýatda: «Syrat köprüsiniň iki gapdalynda elleri ataşdan gaňyrçakly perişdeler topary durup, şol gaňyrçaklar bilen adamlary tutup, çekip alarlar»diýilýär.
Ebu Bekr ibn Araby: «Bu gaňyrçaklar: «Jähennemiň töweregi hyjuwyňy oýarýan zatlar bilen, islegler bilen gurşalandyr» diýen hadysy-şeribinde göz öňünde tutulan hyjuw oýaryjyzatlardyr» diýenindensoňra: «Hyjuwyňy oýarýan zatlar, islegler Syrat köprüsiniň iki tarapynda ýerleşip, şolara tarap topulan her kim jähenneme düşer, sebäbi, olar jähennemiň gaňyrçaklarydyr» diýýär.
Günäkärleri heläk ediji bu isleg gaňyrçaklarynyň golaýynda halas ediji zatlarhem bar. Mysal üçin, Huzaýfanyň (r.a.) gürrüň beren rowaýatynda: «Amanat berlen zatlary sarp etmek arkaly ene-atalara, garyndaşlara edilen zyýaratlar (rahm) hem şol ýere ugradylyp, Syrat köprüsiniň çep we sag taraplarynda durarlar» diýlipdir. Bu amanat berlen zatlary sarp etmek arkaly ene-ataňa, garyndaşlaryňa zyýarat etmegiň ähmiýetiniň örän uludygyny görkezýän uly yşaratdyr. Diýmek, haýynbilen ynamdara,ene-atasyna,garyndaşlaryna zyýarat edenlerbilen bu zyýaratdan ýüz öwrenlere bular delil bolup hyzmat etjekler hem-de dogruçyl bolanlary gorap, bozuklar hakynda-da şaýatlyk etjekdirler. «Amanat» sözüniň «hyýanat» sözüniň manysyna gapma-garşy bolan manyny aňladyşy ýaly, onuň «Ahzab» süresiniň 72-nji aýatyndaky:إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمَانَةَ عَلَى السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَالْجِبَالِ = „Innä araznel-emänete alessemäwäti wel-arzy wel-jibäli” (golaý manysy: «Biz amanady göklere, ýere we daglara teklip etdik») diýen mukaddes sözlerde agzalýan amanat bolmagy hem mümkindir. Ene-ataňa, garyndaşlaryňazyýarat etmegiň ähmiýetiniň uludygy-da «Nisa» süresiniň 1-nji aýatyndaky:وَاتَّقُوا اللَّهَ الَّذِي تَسَاءَلُونَ بِهِ وَالْأَرْحَامَ= „Wettekullahelleziý tesääää-eluwne bihi wel-erhaame” (golaý manysy: «Biri-biriňize dileg salanyňyzda adyny ulanan Allahyňyzdan we garyndaşlyk haklaryna hormat goýmazlykdan saklanyň!») diýen mukaddes sözlerden belli bolýar. Şu soňky kesgitlemä görä, «amanat» diýlip, Allahyň emrine boýun bolmaklygyň we Allahyň mahluklaryna rehimliligiň göz öňünde tutulýandygy belli bolup, bularyň ikisi dogry ýolda bolan musulmanlaryňwe möminleriň iki gapdalyny alarlar.
12-„Sagdan” otuň bir görnüşiniň adydyr. Sagdanly meýdan düýeleriň iň gowy görýän örüsidir. Onuň demirtikeniň tikenine meňzeş tikeni bolup, ondan has agymtykdyrwe ýapraklary ondan etlekdir. Onuň uçlarynda maýda tikenleri bolany üçin,mämäniň emmesinioňa meňzedip, „sadanetussedý” diýýärler...
13-Müslimiň Ebu Sagyt Hudrynyň (r.a.) adyndan beýan eden rowaýatynda: «Ýa Allahyň Resuly, köpri nämedir?» diýip soranlarynda, ol aýtdy: «Üstünde garakçylar bolan... typançak bir zatdyr»; şonuň ýaly-da, ýene Müslimiň bu hormatly sahabanyň adyndan beýan eden başga bir rowaýatynda: «Gulagyma: «Syrat gylyçdan ýiti, gyldan inçedir» diýen sözler ildi» diýilýändigine görä, salamatlyk we halas bolmak miýesser bolmajak bedibagtlar üçin şol geçidiň nähili gorkunç boljakdygy öz-özündenhem düşnüklidir.
14-Ebu Sagyt Hudrynyň (r.a.) gürrüň beren rowaýatynda Syratdan geçjek möminler: «Bularyň käbiri hiç hili horluk çekmän we şol duruşlaryna halas bolar, käbiri dyrmyklaryň arasynda perişan bolubrak halas ediler, käbiri-de ýoldan çyka-çyka jähennemiň odunyň içine düşer. Ahyrynda iň soňkulary süýrene-süýrene geçip, halas bolarlar»diýip, üç topara bölünipdir.
15-Buharynyň beýan eden başga bir rowaýatynda: «Iň soňunda Allahü tagala Hezretleri gullary barada adalat esasynda höküm çykarmagyny tamamlap, Öz rehmetiniň ýüze çykmasy hökmünde jähennemiň ýaşaýjylaryndan islänini jähennemden çykarmaga Öz eradasy bilen girişende,perişdelere:«Allahyň rehmetine mynasyp bolanlardan Allaha hiç zady şärik etmedikleri, «Lä ilähe illalla» diýip, şaýatlyk edenleri jähennemden çykarsynlar»diýip perman berer. Perişdeler üstlerindäki sejde yzlaryndan tanap, bulary jähennemdençykararlar»diýen jikme-jiklik bar.
Dünýäde wagtlary Allahyň emrlerini ýerine ýetirmedik möminleriň jähennemden çykmaklary (şepagata degişli ygtybarly hadyslaryň düşündirişlerindenhem mälim bolşuna görä) şepagata bagly bolar. Şepagatyň pygamberler we aýratynhem Allahyň Resuly (s.a.w.) tarapyndan amala aşyryljakdygy bilen bir hatarda perişdelerhem, halas bolan möminlerden şehitler we syddyklar hem şepagat ederler. Iň soňunda-da hiç bir şepagatçysy bolmadyk biçäre günäkärlere Allahü tagalanyň dergähindäki şepagatçysy–rehimdarlaryň iň Rehimdarynyň rehimi şepagatçy bolar.
Ebu Sagyt Hudrynyň (r.a.) şunuň bilen baglylykda öňhem gürrüňi edilen rowaýatynda Allahyň Resuly (s.a.w.) şeýle diýýär: «Janym gudratly elinde bolan Allahdan kasam edýärin: şu günki günde ýüze çykan borjuňyzy ödemek üçin siziň ýalbaryp, ýakarmalaryňyz şol gorkuly günde öz günäkär mömin dostlarynyň arasyndan saýlanyp, halas bolan möminleriň beýlekiler üçin Allahü tagala ýalbaryşlaryna meňzemez. Olar: «Eý Rebbimiz, şu galanlar biziň dostlarymyzdyr. Olar biziň bilen bile namaz okardylar, oraza tutardylar, haja giderdiler, her dürli dogry işleri ederdiler» diýerler. Şonda Allahü tagala Hezretleri: «Baryň gidiň. Kalbynda bir dinar agyrlygynda iman we ynamdarlyk bolan kimi tapsaňyz, çykaryň!» diýer. Allahü tagala olaryň bedenlerini ýakmagy oda gadagan eder. Şeýlelik bilen, bu şepagatçylaryň (ýa-da halas edilmekçi bolunýanlaryň) kimi aýaklarynyň üstüne çenli, kimi injiginiň ýaryna çenli oda gömlüp, içeri girerler. Soňra hem tapanlaryny otdan çykaryp, yzlaryna dönerler. Ýene Allahü tagala: «Baryň, ýene bir gezek gidiň. Kalbynda ýarty dinar agyrlygynda iman we ynamdarlyk bolan kişileri tapsaňyz, şolary hem çykaryň!» diýer. Olar hem şonuň ýalylardan tapanlaryny jähennemden çykaryp, yzlaryna dönerler. Ýene Allahü tagala: «Baryň, ýene bir gezek gidiň. Kalbynda zerre agyrlygynda iman we ynamdarlyk bolan kimi tapsaňyz, çykaryň!» diýer. Şepagatçylar ýene gidip, şonuň ýalylardan tananlaryny jähennemden çykararlar».
Ebu Sagyt (r.a.) aýdýar: «Eger şu aýdanyma ynanmasaňyz:إِنَّ اللَّهَ لَا يَظْلِمُ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ وَإِنْ تَكُ حَسَنَةً يُضَاعِفْهَا= «Innellahe lä ýezlimümiskaale zerretin we in tekühasaneten ýüzaagyfhä...»(golaý manysy: «Allahyň zerre ýaly hem haksyzlyk etmejekdigi şübhesizdir we ujypsyzja sogabyhem iki esse artdyrar». «Nisa» süresiniň 40-njy aýatyndan. Dogrusyny bir Allah bilýär) aýaty-kerimesini okaýyň. Netijede pygamberler, perişdeler, möminler şepagat ederler. Şol wagt Allahü tagala Hezretleri: «Indi meniň şepagat etmeli wagtym geldi... diýer».
Nesaýynyň Enesiň (r.a.) adyndan beýan eden rowaýatynda bolsa: «Adamlaryň hasabyny çykarmagy tamamlarwe ymmatymyňyza galanlary jähennemiň ýaşaýjylary bilen birlikde jähenneme girer. Şol wagt jähennemiň ýaşaýjylary: «Siziň dünýädekäňiz Allaha ybadat edip, Oňa şärikgoşmanlygyňyzyň size näme peýdasy boldy?» diýip, olara ýüzlenerler. Şondan soňraAllahü tagala Hezretleri:«Yzzatymyň we Jelalymyň haky üçin, olary jähennemden azat etjek»diýip, olaryň ýanyna öz islänlerini iberer. Şol görgülilerhem ol ýerden çykarylar»diýlipdir.
Müslimiň Ebu Sagydyň (r.a.) adyndan beýan eden başga bir rowaýatynda möminler bilen kapyrlaryň jähennemdäki ýagdaýlary has jikme-jik suratlandyrylyp, şeýle diýilýär: «Aslynda jähennemiň ýaşaýjylary babatda aýdylanda, bular şol ýerde (ýagny, jähennemde) ne ölüp gutularlar, ne-de ýaşap, ömürden peýdalanarlar. Diňe şol ýerde, eden günäleri sebäpli, jähennem odundan paý alan günäkär möminlerden birtopar adamlar bolup, ine, bulary (birnäçe wagtlap azap çekenlerinden soňra) Allahü tagala adaty öldürişi ýalyöldürer. Iň soňunda kömüre dönenlerindensoň, bulara şepagat etmäge rugsat berler. Soňra olar topar-topar jennet derýalarynyň başlaryna getirilip: «Eý, jennetiň ýaşaýjylary bularyň üstüne bol-bol jennet suwlaryndan döküň» diýler». Mundan iman getiren günäkärleriň birnäçe wagtlap ýananlaryndan soňraaralyk ölüm bilen duýgulardan mahrum edilip, ýowuz jähennemiň içinde galjakdyklary we kömür ýaly garalyp, rehmet edilmek gezekleri geleninden soňradirilik derýasynda täzeden direljekdikleri hem-de kapyrlaryň biraz mundan öň gürrüňi edilen gyjytlarynyň olaryň başdaky ýagdaýlary bilen baglanyşyklydygy barada netije çykaryp bolar.
16-Buharynyň «Babu Fazlis-Süjuwd» atlandyran babynda gürrüňini edýän şu hadysymyzy gaýtalamagy sejdäniň yzlarynyň, ine, şu artykmaçlygyna delil bolup hyzmat edýändigi üçindir.
17-Müslimiň Ebu Sagydyň adyndan beýan eden rowaýatynda has jikme-jiklik bilen: «Şundan soňra Allahü tagala Hezretleri: «Perişdeler şepagat etdiler, pygamberler şepagat etdiler, möminlerhem şepagat etdiler. Şepagat etmedik bir Erhamürrahimiýn galdy»diýerwe soňra dünýäde wagty hiç hili haýyr iş etmän, jähennemde kömre dönen birtopar kişileri çykararhem-de jennete gidýän ýoluň ugrunda ýerleşip, Dirilik Derýasy at alan bir derýanyň içine olary çümdürer»diýilýär. Rowaýatlaryň şu iki nusgasyny birleşdirip, Allahü tagalanyň şepagatyndan öňki şepagatlarda halas bolan günäkärleriň Dirilik Derýasyna çümdürilip, jennete täze bir görnüşde girjekdiklerini çaklamak mümkin (21-nji hadysa-da seret). Ýene Müslimiň beýan eden bu rowaýatynda: «Şeýlelik bilen Dirilik derýasyndan sadap ýaly gözel bolup çykyp, boýunlarynda-da möhür halkalary kibi altynlar asylgy bolar. Jennetiň ýaşaýjylary olary şol alamat arkaly tanap: «Eden hiç bir amallary, öňki eden haýyr we ýagşy işleri bolmazdan, Allahü tagalanyň jennete girizen erkanalary, ine, şulardyr» diýerler. Soňra Allahü tagala olara: «Jennete giriň, gözüňiziň gören hemme zady siziňkidir (başga bir rowaýatda: «Gözüňiziň gören zady siziňkidir, ýene şonçasy hem siziňkidir» diýlipdir)» diýer. Olar: «Eý Rebbimiz, Sen dünýäňden hiç kime bermedigiňi bize bagyş etdiň» diýerler. Allahü tagala olara: «Size mundanhem gowy bir sowgadym bar»diýer. Olar: «Ýa Rabbenä, mundan gowy näme bar?» diýerler. Allahü tagala: «Meniň razylygym. Şeýlelik bilen şundan soňra size hiç haçan gazap etjek däl» diýer»diýen goşmaça bar.
18-Müslimiň rowaýatynda: «Ýabany reýhanyň käte bir daşyň ýa-da agajyň düýbündäki kölege ýerde bitýändigini görmeýärmisiňiz? Olaryň Günüň şöhlesi düşýän ýerde biteni sary bolar, ýaşyl bolar, kölegede biteni bolsa ak bolar»diýdi.
Muny eşiden käbir adamlar: «Ýa Allahyň Resuly, göýä çölde çopançylyk eden kişi ýaly gürrüň berýärsiň» diýdiler» diýlipdir.
Mundan çarwa bolmadyk ýagdaýynda Allahyň Resulynyň (s.a.w.) çarwa arabyň hem geň galmagyna sebäp bolan inçeliklerden habarlydygy aňlanylýar. Şeýle diýmek bilen, Allahyň Resuly (s.a.w.) olaryň täzeden direlmekleriniň örän çalt bolup geçjekdigini aýtmak isleýär. Sebäbi, ýabany reýhan iň çalt ösýän ösümlik bolany üçin,sil gelýän hanalaryň boýunda öseni örän çalt ýetişýär.
19-Buharynyň kitabynda Huzaýmanyň (r.a.) adyndan beýan edilen bir hadysa görä, bu görgüli kişiniň hepbäş, ýagny, köpen soýujydygyny tefsirçi Askalany habar berýär. Şonuň ýaly-da,köpsanly rowaýatlardan görnüşine görä, halas bolnuşyň iň soňky pursatyna çenli azapdan gutulmaýan şu günäker bendäniň bu pursatdaky isleginiň diňe azapdan gutulmak bolany üçin, jenneti dilemek ýadyna hem düşmeýär. Ol diňe ot azabyndan gutarmagy Allahü tagaladan haýyş edýär. Mysal üçin, Enesiň (r.a.) Mesgudyň (r.a.) adyndan gürrüň beren rowaýatynda şu iň soňky halas bolan adam hakynda: «Ine, şol kişi käte gös-göni ýörär, kä ýüzin ýykylar, käte ýalyn çabyrap,onuň ýüzüni ýakar. Iň soňunda oduň serhedinden aňry aşanyndan soň, oňa tarap öwrülip: «Meni senden halas eden Allahdyr. Ol maňa öňde-soňda hiç kime bermedigini berdi» diýer»görnüşinde beýan edilipdir.
20-Gülki Allahü tagala Hezretlerine degişli amaly sypatlaryň biridir. Ol köpler tarapyndan rugsat bermek we gowulyk islemek hökmünde düşündirilse-de, onuň biziň bilýän gülkimize meňzeş bolup, şu berlen manydan has möhüm bir mana eýedigi IbnMesgudyň (r.a.) şundan soňky düşündirişde getiriljek hadysynda ýagşylyga gömlen bu günäkäriň ol çäksiz wadalaryň ýerine ýetiriljekdigine ynanmaýşy hakyndaky şeýle bir goşmaçadanhem görünýär: «Muny aýdan mahaly Ibn Mesgut (r.a.) güldi we: «Meniň näme üçin gülendigimi sorasaňyz-la!» diýdi. Oňa: «Näme üçin gülýärsiň?» diýdiler. Ol: «Allahyň Resuly-da şeýdip gülüpdi. Ondan: «Ýa Allahyň Resuly, näme üçin gülýärsiň?» diýenlerinde, ol: «Ol kişi: «Sen älemleriň Rebbi bolup durkaň, meniň bilen degişjek bolýarmyň?» diýende, Allahü tagalanyň gülenine güldüm. Şondan soňraAllahü tagala oňa: «Men seniň bilen degişmeýärin. Çünki,meniň islän zadymy etmäge güýjüm ýetýär»diýer»diýdi». Ine, şu ýerdäki gülkä diňe rugsat bermek we gowulyk islemek manysyny berip, onuň örüsini daraltmak biraz kyn düşer. Şonuň üçinhembu gülkiniň biziň bilýän gülkimize meňzeş bir sypatdadygyna ynanmak, oňa göçme many berenden has gowudyr.
Hadysyň tekstinde gürrüňi edilen we günäkär tarapyndan edilen ähtler hem-de Allahü tagala tarapyndan berlen wadalar we nygmatlar hakynda Enesiň (r.a.) Abdullah ibn Mesgudyň (r.a.) adyndan beýan eden rowaýatynda (bu rowaýatdan biraz mundan öň mysal getirilipdi) has giňişleýin düşündiriş bar. Şu rowaýata görä, bu günäli adam jähennem odundan halas bolup, öňde-soňda görmedik uly nygmatyna ýetireni üçin, Allahü tagala minnetdarlyk bildireninden soň, garşysynda oňa bir agaç görünjek. Ol: «Ýa Reb, meni şu agaja golaýlaşdyr. Men onuň kölegesinden peýdalanaýyn we ýanyndaky suwdan içeýin» diýip ýalbarar. Allahü tagala: «Eger şu dilegiňi bitirsem, belki, ýene başga zadam islärsiň» diýer. Ol hem: «Ýa Reb, islemen» diýip äht eder. Allahü tagala Hezretleri sabyr edip durup bolmajak şol görnüşiň garşysynda onuň edýän hereketini bagyşlanmaga mynasyp görerwe ol görgülini agajyň ýanyna eltip, kölegelemegine we ýanynda akyp ýatan suwdan içmegine rugsat berer. Şol wagt şol adamyň garşysynda öňküdenhem gözel başga bir agaç dikeler. Ol Allahü tagaladan bu agaja-da ýakynlaşdyrmagy, kölegesinden peýdalandyrmagy we ýakynynda akyp ýatan suwdan içmäge rugsat bermegini dilemäge başlar. Ol ähdini bozanlygy sebäpli ýazgarylmaga duçar bolanyndan soň, ýene bagyşlanmaga mynasyp görlerwe şondan-da peýdalanmaga rugsat alar. Üçünji gezekde ol jennet gapysynyň golaýynda öňkülerdenhem has owadan bir agaç görer. Ol ýene öňki dileglerini gaýtalap, ýazgarylarhem-de başga zat dilemezlige ýene wada eder. Ýöne, ol bu üçünji agaja ýakynlaşanda jennetiň ýaşaýjylarynyň sesini eşiderwe: «Ýa Reb, bu näme? Meni şol ýere giriz!» diýip ýalbarmaga başlar. Şondan soňraAllahü tagala: «Eý adamogly, seniň dilegleriňden meni näme halas edip biler? Saňa tutuş bir dünýäni berip, üstüne-de ýene şolar ýalysyny goşsam, razy bolarmyň?»diýer. Ol hem: «Ýa Reb, sen Rebbil-Älemin bolup durkaň, meniň bilen oýun edýärmiň?» diýip, bu ölçegsiz hoşniýetlilige we yhsana haýran bolup galar.
21-Ibn Mesgudyň (r.a.) adyndan beýan edilen bir rowaýatda bu waka Allahyň Resulynyň (s.a.w.) sözleri bilen şeýle beýan edilýär: «Men oduň ýaşaýjylarynyň jähennemden iň soňky bolup çykjagynyň we jennetiň ýaşaýjylarynyň jennete iň soňky girjeginiň kimdigini bilip durun. Ol jähennemden bagry bilen süýşe-süýşe çykjak kişidir. Allahü tagala Hezretleri oňa:«Git, jennete gir!» diýer. Ol kişi jennete baryp, jennetiň dop-doludygyny görer(her kişi özüne degişli menzillerini alyp, olary eýeläp, boş ýer galmandyr). Ol kişi yzyna dönüp: «Ýa Reb, men jenneti dop-doly ýagdaýdaka tapdym» diýer. Jenaby-Hak ýene oňa:«Git, jennete gir!» diýer.Ol kişi jennete barar. Ýene onuň gözüne jennet doly bolup görner. Ol yzyna dönüp: «Ýa Reb, men jenneti dop-doly ýagdaýda tapdym» diýer. Bu gezek Allahü tagala oňa:«Git, jennete gir! Dünýä ýaly, dünýäniň on essesi ýaly ýer seniňkidir» diýer...»
Sözüniň arasyny kesip, rawy şeýle diýýär: «Allahü tagalanyňşu wadasyny ol biçäräniň öz üstünden gülünýär diýip çak etmegi sebäpli, Allahyň Resulynyň (s.a.w.) iňdüýpdäki dişleri agaryp görünýänçä ýylgyrandygyny gördüm. Sahabalar öz aralarynda: «Jennetiň ýaşaýjylaryndan iň pes menzil we mertebe eýesi bolan, ine,şu adamdyr» diýişýärdiler».
22-Ebu Sagyt Hudrynyň (r.a.) gürrüň beren hadysynda bu yshanlar barada habar berleninden soňra: «Şondan soňraöz menziline girer. Şol wagt iki sany hüýr ýanyna girip: «Seni biziň üçin, bizi-de seniň üçin ýaradan Allahü tagala hamdu-sena bolsun» diýerler»diýlipdir.
Rawy: «Ol kişi: «Maňa berlen nygmatlar hiç kime berlen däldir» diýer»diýen hoş habar bilen sözüni tamamlaýar.
Mugyra ibn Şugbanyň (r.a.) şu rowaýatyny-da ýatlaman geçmek bolmaz: «Musa (s.a.w.) öz Rebbi bolan Allahü tagala Hezretlerinden: «Jennetiň ýaşaýjylarynyň iň aşaky orun we menzillleri nähilidir?» diýip sorady. Rebbi: «Ol şeýle bir kişiniň, ýagny, jennetiň ýaşaýjylary jennete girenlerinden soňraşol ýere barjagyň ýaşajak ýeridir. Oňa: «Jennete gir!» diýler. Ol bolsa: «Eý Rebbim, her kim öz menzilinde ýerleşeninden, aljagyny alanyndan soňra bu maňa nädip miýesser bolup biler?» diýer. Älemleriň Rebbi Hezretleri bilen onuň arasynda şeýlebir söhbetdeşlik bolup geçer: «Dünýä nyşanlaryndanbir patyşanyň mülküne meňzeş bir mülke eýe bolsaň, razy bolarmyň?”„Razydyryn, ýa Reb!” „Ine, şeýle bir mülk seniňkidir. Ýene şonuň ýaly, ýene bir şonuň ýaly, ýene bir şonuň ýaly, ýene bir şonuň ýaly..”. Allahü tagala bäşinji gezek şeýle diýende, ol adam jogap hökmünde: „Razy boldum, ýa Reb!” diýip seslener. „Ine, şunça zatlar seniňkidir. Onuň on essesi-de seniňkidr. Şeýle hem nämäni arzuw edýän bolsaň, gözüň nämäni görende,hoş bolýan bolsa, hemmesi seniňkidir”.„Razy boldum, ýa Reb!”
Allahü tagalanyň şu jogabyndan soňraMusa alaýhyssalam: «Jennetiň ýaşaýjylarynyň ýaşajak ýokary orun we menzilleriniň eýeleri nähili adamlardyr?» diýip sorapdyr. Allahü tagala:«Özüm üçin saýlan we seçen gullarym, ine, şolardyr. Olaryň keramat nahallaryny öz gudratly ellerim bilen ekip, öz möhrüm bilen möhürledim. Ony ne bir göz görendir, ne bir gulak eşidendir, ne-de adamzatdan bir kişiniň kalbyna onuň nämedigi belli bolandyr» diýip jogap beripdir».
Rawy şeýle diýýär: «Şu rowaýatyňAllahyň kitabyndaky tassyklamasy «Sejde» süresiniň 17-nji aýaty-kerimesindäki:فَلَا تَعْلَمُ نَفْسٌ مَا أُخْفِيَ لَهُمْ مِنْ قُرَّةِ أَعْيُنٍ جَزَاءً بِمَا كَانُوا يَعْمَلُونَ= „Felä taglemü nefsün mä uhfiýe lehüm min kurrati agýünin. Jezääää-en bimä känuw ýegmeluwne” (golaý manysy: «Eden ýagşy işleriniň öwezine olar üçin nähili eşretiň saklanýandygyny hiç kişi bilmez») diýen mukaddes sözlerdir».