394 Hassalan wagtynda Allahyň Resulynyň (s.a.w.) ymamlyk etmäge Ebu Bekri (r.a.) bellemegi. Ymamlyga kim mynasyp?
عَنْ عَائِشَةَ رَضِي الله عَنْهَا أَنَّهَا قَالَتْ: إنَّ رَسُولَ الله صَلَّى الله عَلَيْهِ وسَلَّمَ قَالَ في مَرَضِهِ: (مُرُوا أَبَا بَكْرٍ فَلْيُصَلِّ بالنَّاسِ). قالَتْ عَائِشَةُ: قُلْتُ: إنَّ أََبَا بَكْرٍ إذَا قامَ في مَقَامِكَ ، لَمْ يُسْمِعِ النَّاسَ مِنَ الْبُكَاءِ ، فَمُرْ عُمَرَ فَلْيُصَلِّ لِلنَّاسِ ، فَقَالَتْ عائِشَةُ: فَقُلْتُ لِحَفْصَةَ: قُولِي لَهُ إنَّ أََبَا بَكْرٍ إذَا قامَ في مَقَامِكَ لَمْ يُسْمعِ النَّاسَ مِنَ الْبُكَاءِ ، فَمُرْ عُمَرَ فَلْيُصَلِّ لِلنَّاسِ ، فَفَعَلَتْ حَفْصَةُ ، فَقَالَ رَسُولُ الله صَلَّى الله عَلَيْهِ وسَلَّمَ: (مَهْ إنَّكُنَّ لأَنْتُنَّ صَوَاحِبُ يُوسُفَ ، مُرُوا أَبَا بَكْرٍ فَلْيُصَلِّ لِلنَّاسِ). فَقَالَتْ حَفْصَةُ لِعَائِشَةً: مَا كُنْتُ لأُصِيبَ مِنْكِ خَيْراً.
(Bu hadys 387-nji hadysyň başga bir nusgasy bolup, onda) musulmanlaryň enesi Äşe (r.a.) şeýle diýýär: «Ýa Allahyň Resuly, Ebu Bekr seniň ornuňda (ýagny, namaz okadan mihrabyňda) dursa, aglamakdan ýaňa,namazda okaýan aýatlaryny adamlara eşitdirmez. Omara buýruk ber, adamlara namazy şol okatsyn» diýdim. Hafsadanhem (r.a.): «Ebu Bekr seniň ornuňda dursa,aglamakdan ýaňa okan aýatlaryny adamlara eşitdirmez. Omara perman ber, adamlara namazy şol okatsyn diý» diýip, Pygamberimize (s.a.w.) ýüzlenmegi haýyş etdim.
Hafsa aýdyşym ýaly etdi. Şondan soňra Allahyň Resuly (s.a.w.): «Goý, gepleme, siziň Ýusup alaýhyssalamyň döwründäki aýallar ýalydygyňyz şübhesizdir. Ebu Bekre aýdyň, namazy şol okatsyn» diýdi».
Şondan soňraHafsa (r.a.) Äşä(r.a.) ýüzlenip: «Hiç haçanhem senden maňa haýyr gelmändi» diýip, öz ynjysyny mälim edipdir1.
1149, 292, 293, 387, 395 we 396-njyhadyslara-da seret. Buharynyň kitabynda Ebu Musa Eşgarynyň adyndan beýan edilen rowaýatda-da, şu waka beýan edileninden soň, rowaýatçy: «Ebu Bekriň ýanyna habarçynyň gelmegi bilen, ol Allahyň Resuly (s.a.w.) diri wagtynda adamlara namaz okatdy» diýýär. Ebu Musa Eşgary bu sözüni Ebu Bekr Syddyga (r.a.) kiçi ymamlyk (ýagny, namazda ymam bolmak) teklip edilmeginiň,onuň uly ymamlyga hakynyň bardygyny görkezýändigini aňlatmak üçin aýdypdyr.
Ymam bolmaga has mynasyp adamyň nähili artykmaçlygy bolmaly? Bu mesele barada alymlaryň arasynda dürli pikirler bar. Ebu Hanife, Mälik we alymlaryň esasy köplügi oňaefkahyň,ýagny, şerigat ylmyny gowy bilen adamyň haklydygyny aýdýarlar. Ebu Ýusup, Ahmet ibn Hanbal we Yshak ibn Rahuýa ýaly alymlar bolsa „akra’bolanyň,ýagny, Kurany has gowy okaýan adamyň ymam bolmalydygyny aýdypdyrlar. IbnSirin bilen şapygy mezhebiniň käbir alymlarynyň pikiri hem şeýledir. Hanefi mezhebiniň alymlary babatda aýdylanda bolsa, olar ymam bolmaga namaz ýerine düşjek derejede Kuran okamaga ezber bolmak şerti bilen „sünnete a’lem bolanyň, ýagny, şerigat ylmy bilen şerigat hökümlerini iň gowy bileniň haklydygyny aýdýarlar. Ebu Rebah, Ewzaýy, Mälik, Şapygy ýaly alymlarhem şu pikiriň tarapyny çalýarlar.
«Akra’» sözüniň «Kuranyň aýatlaryny okamaga iň ezberlän» diýen manyny aňlatmak bilen bir hatarda, Ebu Ýusubyň tefsirine görä, bu söz bilen hat ýazmakdan, bilimlerden iň gowy baş çykarýan adam hem aňladylýar.
Kuran okamagahas ökde bolany ymamlyga mynasyp görenler 371-nji hadysyň düşündirişinde Ebu Mesgut Bediriniň adyndan beýan edilen: «Bir kowumyň içinde Allahyň Kitabyny iň köp okap, ýat tutan, Kuran okamaga iň öňürti başlan adam bar bolsa, kowuma şol ymam bolsun» diýen hadysy delil tutunýarlar. Şerigat ylmyny gowy bilen adamyň ymamlyk etmeginiň tarapyny çalan alymlar hemşu hadysy öz düşünjelerine ters hasaplamaýarlar. Olar şeýle diýýärler: «Kurany gowy okaýanyň ymamlygateklip edilmegi yslam dininiň ýaňy ýaýrap başlan döwrüne mahsusdyr. Çünki,Allahyň Resulynyň (s.a.w.) beýik zamanasynda Kurany boýdanbaşa ýat bilenler örän azdy. Şol sebäpli, Amr ibn Selimäniň kerbolmagyna garamazdan,kowumynyň ýaşulylary ony ymam edinerdiler. Salym (r.a.) hem Mekgeden gelen muhajirlerewe ensara Kuba obasyndaky metjitde ymamlyk edýärdi. Soňabaka Kurany oňat ýat bilýän adam şerigat ylmyny bilmekdegowy derejä eýe bolup başlady. Çünki,ol mübärek zamanada Kurany tutuşlygyna ýat bilýänleriň arasynda şerigat ylmyndan baş çykarmaýan ýokdy. Ýöne Kurany tutuşlygyna ýat tutanlaryň sany çäklidi. Kim Kurany näçeräk ýat tutsa, ýat tutan ýeriniň manylaryny, aýratynlyklaryny we öz içine alýan hökümlerini hem öwrenerdi. Ibn Omar (r.a.) «Bakara» süresini on iki ýylyň dowamynda ýat tutupdyr. Sahabalaryň arasynda Kuran okamaga ökde bolanlaryň biri-de şoldy. Ol: «Allahyň Resulyna (s.a.w.) haýsy wagtda bir süre inse, biz hökman şonuň içindäki emri, gadaganlyklary, nämä boýun egmelidigi we nämeden gorkmalydygy hakdaky düşünjeleri, halaly, haramy öwrenerdik. Häzir bolsa bir adam bir süräni okaýarda, ondaky hökümler barada hiç zat bilmeýär» diýipdir». Şonuň ýaly-da,Kurany gowy okaýanyň ymam bolmalydygyny aýdanlar: «Kuran okamakda derejeleri deň bolsa, onda sünneti iň köp bilenleri ymam bolar»diýen hadysa hem esaslanýarlar. Gepiň keltesi, her bir toparyň özüne görä sünnetden delili bar. Ymam seçilip alnanda,diňe bu wezipä dalaş edýänleriň Kuran okaýşy we bilimi göz öňünde tutulman, olar bu iki ugur boýunça biri-birlerinden tapawutlanmasalar, onda beýleki aýratynlyklaryna seredýärler. Meselem, hanefimezhebiniň alymlarynyň pikirinegörä, ylymda we Kuran okamakda derejeleri deň bolanlardan iň takwasy, takwalykda-da deň bolanlardan iň ýaşulysy, ýaşlary boýunça-da deň bolup çykaýsalar, iň gözel ahlaklysy, ahlak gözelligi babatda-da derejeleri deň bolaýsa, onda iň görmegeýi ymam bellener. Bu aýratynlyklaryň hemmesi babatda-da derejeleri deň bolaýsa, onda gurra atylar ýa-da kowumyň saýlan adamy ymam belleniler. Bu tertip boýunça,ýaşan ýaşy göz öňünde tutulanda, tutuş ýaşy däl-de, yslam dinini kabul edeli bäri ýaşan ýaşy hasaba alynýar. Yslam dinini ýakynda kabul eden goja kişi yslam dinine ondan has öň giren ýetginjekden öňe tutulmaýar.
Ymam Şapygynyň hem bu babatda iki pikiri bize gelip ýetipdir. Onuň başky pikirine görä (dogrusy şu pikirdir), ymam bellemek üçin göz öňünde tutulmaly aýratynlyklaryň tertibi şeýledir: iň asyllysy, soňra iň ir hijret edeni, soňra iň ýaşulysy. Onuň beýleki bir sözüne görä bolsa,birinji iň ýaşulysy, soňra iň asyllysy, soňra iň ir hijret edeni, soňra iň arassa geýneni, şondan soňra bolsa sesi iň owadany göz öňünde tutulmaly.