387 Hassalygyna garamazdan, Allahyň Resulynyň (s.a.w.) jemagat bilen namaz okamaga metjide çykmagy. Allahyň Resulynyň (s.a.w.) baka göç etmegi bilen tamamlanan hassalygy
عَنْ عَائِشَةَ رَضِي الله عَنْهَا قالَتْ: مَرِضَ رَسُولُ الله صَلَّى الله عَلَيْهِ وسَلَّمَ مَرَضَهُ الَّذِي مَاتَ فِيهِ ، فَحَضَرَتِ الصَّلاَةُ ، فَأُذِّنَ ، فَقَالَ: (مُرُوا أَبَا بَكْرٍ فَلْيُصَلِّ بالنَّاسِ). فَقِيلَ لَهُ : إنَّ أَبَا بَكْرٍ رَجُلٌ أَسِيفٌ ، إذَا قَامَ فِي مَقَامَكَ لَم يَسْتَطعْ أَنْ يُصَلِّي بِالنَّاسِ ، وَأَعادَ فَأَعادُوا لَهُ ، فَأَعَادَ الثَّالِثَةَ فَقَالَ: ( إنَّكُنَّ صَوَاحِبُ يُوسُفَ ، مُرُوا أَبَا بَكْرٍ فَلْيُصَلِّ بالنَّاسِ). فَخَرَج أَبُو بَكْرٍ فَصَلَّى ، فَوَجَدَ النَّبِيُّ صَلَّى الله عَلَيْهِ وسَلَّمَ مِنْ نَفْسِهِ خِفَّةً ، فَخَرَجَ يُهَادَى بَيْنَ رَجُلَيْنِ ، كَأَنِّي أَنْظُرُ رِجْلَيْهِ تَخُطَّانِ مِنَ الْوَجَعِ ، فَأَرَادَ أَبُو بَكْرٍ أَنْ يَتَأَخَّرَ ، فَأَوْمَأَ إلَيْهِ النَّبِيُّ صَلَّى الله عَلَيْهِ وسَلَّمَ أَنْ مَكَانَكَ ، ثُمَّ أُتِيَ بِهِ حَتَّى جَلَسَ إلَى جَنْبِهِ ، وَكَانَ النَّبِيُّ صَلَّى الله عَلَيْهِ وسَلَّمَ يُصَلِّي ، وَأَبُو بَكْرٍ يُصَلِّي بِصَلاَتِهِ ، وَالنَّاسُ يُصَلُّونَ بِصَلاَةِ أَبِي بَكْرٍ رَضِي الله عنْهُ.
وَفِي رِوَايَةٍ: جَلَسَ عَنْ يَسَارِ أَبِي بَكْرٍ ، فَكَانَ أَبُو بَكْرٍ يُصَلِّي قائِماً.
Musulmanlaryň enesi Äşe (r.a.) şeýle diýipdir1: «Allahyň Resuly (s.a.w.) öz aradan çykmagyna sebäp bolan kesel bilen kesellän döwründe,bir gezek namaz wagty girip, azanhem aýdylypdy2.Allahyň Resuly (s.a.w.): «Ebu Bekre aýdyň, goý, adamlara namaz okatsyn» diýdi. Oňa: «Ýa Allahyň Resuly, Ebu Bekr örän ýuka ýürekli adamdyr. Ol seniň ornuňda durup, halkanamaz okatmaz diýdiler»3. Allahyň Resuly (s.a.w.) öňki buýrugyny gaýtalady. Ýene oňa ýaňky sözleri aýtdylar. Ol üçünji gezek hem öňki emrini gaýtalap: «Siziň Ýusup alaýhyssalamyň döwründäki aýallar ýaly hereket edýändigiňiz şübhesizdir4. Ebu Bekre aýdyň, namazy şol okatsyn»diýdi. Şondan soňraEbu Bekr mihraba geçip, namaz okatdy5.
Şol döwürde okalannamazlaryň biriniň wagtygirende,Allahyň Resuly (s.a.w.) mübärek göwresinde ýeňillik duýup, iki adama daýanybrak6namaza çykdy. Kuwwatsyzlygy sebäpli ýöräp barýarka aýaklaryny ýerde süýreýşi häzirhem gözümiň öňünden gidenok. Ebu Bekr yza çekilmek isledi.Allahyň Resuly (s.a.w.): «Ýeriňde dur» diýip, oňa yşarat etdi. Soňra ony öňe alyp baryp, Ebu Bekriň ýanynda oturtdylar7. Şeýlelik bilen Pygamberimiz (s.a.w.) namaz okamaga başlady, Ebu Bekr oňuň namazyna, jemagat hem Ebu Bekriň namazyna uýýardy»8.
Başga bir rowaýatda-da: «Allahyň Resuly (s.a.w.) Ebu Bekriň çepinde oturdy. Ebu Bekrhem aýakda durup, namaz okaýardy» diýlipdir9.
1Bu hadysy Eswet ibn Ýezit Nahaýy we Amaş ikisi hem rowaýat edipdir. Eswet şeýle diýýär: «Biz bir gün Äşäniň (r.a.) ýanyndadyk. Namazy mydamaokamalydygywe oňa goýulmaly hormatbaradasöz açylyp, şonda Äşe (r.a.) şeýlediýdi... (yzy şu hadysdaky ýalydyr)».
Buhary bu hadysy hassakişiniňöz ýagdaýy nä derejede agyrlaşýança jemagat namazyna gatnaşmalydygyny düşündirmek üçin bu ýerde getiripdir. Allahyň Resuly (s.a.w.) iki kişä daýanybrak namaza çykmak bilen jemagat bilen namaz okamagy nähili belentde tutýandygyny we kynhem bolsa,namaza barmagyň barmazlykdan gowudygyny görkezen bolup çykýar.
2Başga bir rowaýatdan görnüşine görä, Bilal (r.a.) namaz wagtyny adaty wagtynda habar beripdir. Bir rowaýata görä, bu namaz öýle, Müslimiň kitabyndaky rowaýata görä bolsa ikindi namazy eken.Allahyň Resulynyň (s.a.w.) keselleýşi hakyndaky rowaýatlaryň sany örän köp. Şolaryň hatarynda musulmanlaryň enesi Äşe Syddykanyň (r.a.) adyndan beýan edilen bir rowaýat bar. Şonda şeýle diýilýär: «Allahyň Resuly (s.a.w.) baka giden biriniň jynaza namazyndan dolanyp gelende,meniň kelläm agyrýardy. Men: «Wa’-re’ sah!» diýip bagyrýardym.Allahyň Resuly (s.a.w.): «Äşe, beýle diýip gygyrmak saňa däl-de, maňa gelişýär» diýdi-de, soňra hem: «Sen menden öňürti ölseň, menhem seni ýuwsam, kepenlesem, namazyňy okasam, soňundanhem jaýlasam, saňa zyýan boljakmy?»diýip degişdi. Menhem: «Meniň göwnüme şeýle bir zat gelýär: bu işleriň hemmesini bitireniňden soňrameniň öýüme dolanyp gelip, aýallaryňdan biri bilen birlikde daňdana çenli uklamajaksyň» diýip jogap berdim. Ol ýylgyrdy. Soňra ol ölümine sebäp bolan kesel bilen keselledi».
Ýene Äşäniň (r.a.) adyndan beýan edilen başga bir hadyslara görä, Allahyň Resuly (s.a.w.) ilkibaşda musulmanlaryň enesi Meýmuwnäniň (r.a.) öýünde näsaglap, oňa Äşäniň öýünde seretmek üçin,onuň beýlekiaýallaryndanrugsat sorapdyrlar. Olarhem nobat haklaryny bagyşlap, oňa razy bolupdyrlar.
Enesiň (r.a.) adyndan beýan edilýän rowaýata görä, Allahyň Resuly (s.a.w.) üç gün Metjidi-Şeribeçykmandyr. Şol wagtyň dowamynda ol Ebu Bekriň (r.a.) ymamlyk etmegine buýruk beripdir.
Allahyň Resuly (s.a.w.) hassa ýatan döwrüniň aralygynda mübärek göwresinde ýeňillik duýup, elleriniň birini Fazl Ibn Apbasyň (r.a.),beýlekisini Alynyň (r.a.) egnine atyp we ýöräp barýarka,aýaklaryny süýräp alyp, namaza çykypdyr.
Keseli güýjäninden soňrabolsa ol: «Üstüme baglary çözülmedik ýedi meşik suw döküň. Göwrämde bir ýeňillik duýup, belki, halka bir wesýet edip bilerin»diýipdir. Şondan soňraony musulmanlaryň enesi Hafsa (r.a.) degişli bir mis legeniň içinde oturdyp, tä: «Ýeterlik!» diýýänçä,üstünden suw guýupdyrlar (149-njy hadys). Şondan soňraAllahyň Resuly (s.a.w.) daşary çykyp, namaz okadypdyr we hutba okamak maksady bilen Allahü tagala hamdu-sena aýdyp, Uhut söweşinde şehit bolan sahabalaryň günälerini geçmeginidiläpdir.
Ýene Äşäniň (r.a.) adyndan beýan edilen bir rowaýat bar: «Allahyň Resulynyň (s.a.w.) ýagdaýynyň agyrlaşan günleriniň birinde, ol: «Halk namaz okadymy?» diýip sorady. «Ýok, size garaşýarlar» diýdik. Ol: «Legene suw guýuň» diýip buýruk berdi. Suw guýduk. Ol üstüne suw akydanyndan soň, ýerinden turmaga synanyşanda,özünden gitdi. Soňra özüne gelip: «Namaz okadylarmy?»diýip gaýtadan sorady». Allahyň Resuly (s.a.w.) bu soragy üç gezek beripdir. Her gezekde-de jemagatyň özüne garaşýandygy hakyndaky jogaby alyp,suw getirdip, üstünden akytdyryp, ýerinden turmaga synanyşanda,özünden gidipdir. Şondan soňraEbu Bekre (r.a.) habar ýollap, namazy şoňa okadypdyr. 397-nji hadysda Allahyň Resulynyň (s.a.w.) gelmegine garaşyp oturan sahabalaryň okamakçy bolan namazlarynyň ýassy namazydygy aýdylýar. Musulmanlaryň enesiniň rowaýatyna görä, Allahyň Resulynyň (s.a.w.) derdiniň ýeňlemegi we Ebu Bekr bilen birlikde öýle ýa-da ikindi namazyny okamagy şol günden soňrabolup geçipdir.
Allahyň Resuly (s.a.w.) Ýerdäki ömrüniň iň soňky gününiň (duşenbede) säher wagtyndasahabalaryň jemagat emele getirip, sap-sap bolup namaza duruşlaryna Äşäniň hüjresinde dik duran ýerinden tomaşa edip, musulmanlardan razydygyny görkezmek üçin ýylgyrypdyr. Sahabalaryň soňky gezek Allahyň Resulynyň (s.a.w.) kämil jemalyndan nurlanyşlary, ine,şu namaz wagtyndabolup geçipdir.
Ýene hezreti Äşeden (r.a.) şeýle bir rowaýat gelip ýetipdir: «Kellesini gujagymda saklap otyrkam,Allahyň Resuly (s.a.w.) özünden gitdi. Elim bilen mübärek ýüzlerini sypalap, sagalmagy üçin doga okap başladym. Ol özüne gelende: «Ýok, dünýäde galmagy islemeýärin. Jebraýyl, Mikaýyl we Ysrapyl bilen birlikde bolmak üçin,Allahü tagaladan Refiki-Aglanydileýärin» diýdi».
Ýene Äşe (r.a.) şeýle gürrüň beripdir: «Allahyň Resulyny (s.a.w.) göwsüme gysypdym. Şol wagt onuň: «Ýa Allahym, meniň günälerimi geç, merhemet et, Refiki-Aglagowşur»diýendigini eşitdim».
Bu ýerde Refiki-Agladiýlip, jennetiň ýaşaýjylary bolan pygamberlerden we Allahü tagala ýakyn beýik perişdelerden ybarat bolan sapaly dostlar göz öňünde tutulýar. Pygamberleriň hemmesine wepat bolmazlaryndan ozal,dünýäde galmak bilen ahyrýete göç etmegiň haýsy hem bolsa birini saýlap almaga mümkinçilik berlip, olaryň hemmesi-de şol pursat o dünýäni saýlapdyrlar. Allahyň Resulynyň (s.a.w.) Refiki-Aglanydilemegi onuň bilenhem şol ýagdaýyň bolup geçendigini görkezýär.
3Ebu Bekriň (r.a.) namaz okamajakdygyny aýdan Äşe (r.a.) Hafsa-da(r.a.): «Ebu Bekr seniň ornuňda dursa, aglamakdan ýaňa okan Kuranyny hiç kime eşitdirmez. Omara buýruk ber, goý, namazy şol okatsyn»diýdiripdir (394-nji hadysa seret). Mähriban kakasynyň ymamlyk etmegini musulmanlaryň enesiniň islemezliginiň iki sebäbi bardy. Şol sebäpleriň birini onuň özi şeýle düşündirýär: «Allahyň Resulynyň (s.a.w.) bu emrine gaýta-gaýta garşy çykmagyma sebäp bolan zat ol dirikä ornuna geçjek bir adamy halkyň halap biljegini hiç aklyma sygdyryp bilmezligimdi. Onuňornunda kim hem dursa, halkyň ony ugursyz saýjakdygyny we halamajakdygyny çak edýärdim. Şonuň üçin Allahyň Resulynyň (s.a.w.) bu işi Ebu Bekrden (r.a.) başga birine buýurmagyny isledim». Ikinji sebäbi hem mähriban kakasynyň halif bolmaga haklydygyny her bir kişiniň bilýändigi üçin, ony şol orunda görmek bilen,Allahyň Resulynyň (s.a.w.) wepat boljak wagtynyň ýakyndygy barada adamlaryň netije çykarmaklaryny islemänligidi.
4Hakyky niýetlerini gizlejek bolýandyklary üçin,Allahyň Resuly (s.a.w.) olary şol aýallara meňzedipdir. Mälim bolşy ýaly, Zylyha hakykatda Ýusup alaýhyssalama bolan ýüregini köýdürip barýan söýgüsini Müsüriň barly zenanlarynyň öňünde aklamak üçin, olara hödür-kerem edip, daşlarynda kökenek bolupdyr. Onuň hakyky maksady olara hödür-kerem etmek däldi-de, şony bahanalap, Ýusup alaýhyssalamy olara görkezip, oňa aşyklygy üçin ýazgarylmagynyaradan aýyrmakdy. Musulmanlaryň enesi Äşe-de (r.a.) hakyky maksadynyň kakasyny adamlaryň ýigrenmeklerinden we ondan ýüz öwürmeklerinden goramakdygyna garamazdan, bu hakda dil ýarman, diňe Kuran okanda onuň sesiniň adamlara eşidilmejekdigini bahana edýärdi. Maksadyna ýetmek üçin,onuň gereginden artyk jan etmekde-de Zylyha meňzeýändigi üçin,bu deňeşdirme ýerine düşüpdir.
5Ebu Bekriň (r.a.) üç gün namaz okadandygy Enesiň (r.a.) rowaýatyndan belli bolupdy. Buharynyň kitabyndaky başga bir rowaýatda-da: «Namaz wagtyny habar beren Bilal (r.a.) Ebu Bekriň (r.a.) ýanyna gelip: «Allahyň Resuly (s.a.w.) namaz okamagy saňa emr edýär»diýdi. Ebu Bekr ýüregi ýuka adamdy. Ol: «Ýa Omar, sen okat»diýdi. Omarhem (r.a.) oňa: «Sen has mynasypsyň»diýip jogap berdi»diýlipdir.
Ebu Bekriň (r.a.) Omara (r.a.) ak göwünden teklip edendigi bellidir. Onuň beýle teklip etmegine (Äşäniň aýdyşy ýaly) gynanmakdan ýaňa bokurdagy dolup, namazda okalýan aýatlary we tekbirleri jemagata eşitdirip bilmen diýip gorky etmeginiň hem sebäp bolan bolmagy mümkin.
Käbirleri-de Ebu Bekriň (r.a.) namazda ymamlyk etmek baradaky bu teklibe tutuş ymmata ymamlyk etmäge çagyryş hökmünde düşünip, beýle agyr ýüki çekmekden çekinip, hezreti Omaryň (r.a.) oňa güýç-kuwwatynyň ýetjekdigini çaklamagy sebäpli,ymamlygy oňa teklip edendigini aýdýarlar. Mysal üçin, oňa özüne kasam edilmegini teklip edip, ýüz tutanlarynda, Omara(r.a.) ýa-da Ebu Ubaýda ibn Jerrähe(r.a.) kasam etmeklerini maslahat beripdir.
Ebu Dawudyň Abdullah ibn Zemganyň (r.a.) adyndan beýan eden rowaýatyna görä,Allahyň Resuly (s.a.w.): «Ebu Bekre aýdyň, namaz okatsyn»diýen wagty,Abdullah ibnZemga oňa habar bermäge çykypdyr. Ol jemagatyň içinde oturan Omary (r.a.) görüpdir. Ebu Bekriň (r.a.) şol ýerde ýoklugy üçin,ol Omara (r.a.) ýüzlenip:«Ýeriňden tur-da, namazy sen okat»diýipdir. Hezreti Omarhemmihraba geçipdir.
Allahyň Resuly (s.a.w.) onuň sesini eşideninden soňra: «Ebu Bekrnirede? Beýle işiň bolmagyny Allahü tagala-da islemez, musulmanlarhem»diýip, derrew Ebu Bekriň yzyndan adam iberipdir. Ebu Bekr (r.a.) diňe şol namaz okalyp bolnandan soňragelip ýetişipdir we şondan soňranamazlaryň hemmesini özi okadypdyr.
Bu hadysyň mazmuny Ebu Bekriň kiçi ymam (ýagny, namaz ymamy) bellenmeginiň onuň uly ymam (ýagny, halif) bellenmegini aňladýandygy hakyndaky pikiriň dogrudygynygörkezýär. Iki hadysyň arasyndaky näsazlygy sazlamak kyn däl. Buharynyň beýan eden hadysyndakywaka, ýagny, Bilalyň (r.a.) Ebu Bekriň yzyndan iberilmeginiň Abdullah ibn Zemganyň teklibi bilen hezreti Omaryň (r.a.) namaz okatmagyndan soňra ýüze çykan bolmagy örän mümkindir.
6149-njy we 397-nji hadyslarda-da aýdylyşyna görä, bu iki adamyň biri Allahyň Resulynyň (s.a.w.) doganoglan agasy Apbas ibnAbdylmuttalyp (r.a.), beýlekisi-de Allahyň Resulynyň (s.a.w.) doganoglan agasynyň ogly Aly ibn Ebutalyp(r.a.) eken. Başga bir rowaýatda musulmanlaryň enesi Äşäniň (r.a.) çorusy Büreýre (r.a.) bilen Nuwbaatly bir gara çorynyň Allahyň Resulyna (s.a.w.) metjide çykmaga kömek berendikleri aýdylýar. Darakutnynyň beýan eden rowaýatyna görä, Usamaibn Zeýt bilen Fazl ibn Apbasa (r.a.), Müslimiň beýan eden rowaýatyna görä-de, Fazl ibn Apbas bilen Aly ibn Ebutalyba (Allahü tagala olardan razy bolsun!) daýanyp, Allahyň Resulynyň (s.a.w.) metjitden çykandygy aýdylýar. Newewiniň beýan eden rowaýatynda bu hereketler bir sapaga düzlüp, Büreýre bilen Nuwbanyň Allahyň Resuly (s.a.w.) öz hüjresinden çykýança oňa goltgy bolandyklary, hüjräniň gapysyndan mihraba çenli hem Apbas bilen Aly ikisiniň oňa ýardam berendikleri aýdylýar. Ýöne, Darakutny bilen Müslimiň beýan eden rowaýatlaryna hem bakyljak bolunsa, onda Allahyň Resuly (s.a.w.) özünden gideninden soňraiki gezek metjide çykan bolýar. Hapyz ibn Hajar Askalanyymam Şapygynyň: «Allahyň Resuly (s.a.w.) keselläninden soň, Metjidi-Şerifdebir gezekden artyk namaz okatmandyr»diýendigini beýan edýär. Bu hem onuň oturyp okan namazydyr. Bu namazyň başynda Ebu Bekr ymam bolup, birinji rekagatda Kuranyň aýatlary okalmaly wagty Allahyň Resulyna (s.a.w.) uýupdyr we adamlara tekbirleri eşitdiripdir.
7Allahyň Resuly (s.a.w.) öz gowak dosty bolan Ebu Bekriň çep tarapynda durka:«Meni oturdyň»diýip buýruk beripdir. Apbas ibn Abdylmuttalybyň (r.a.) adyndan beýan edilen rowaýatda bu namazda Allahyň Resulynyň (s.a.w) ymamlyk edip, hatda Ebu Bekriň (r.a.) okap duran süresini okamagynygoýan ýerinden şol süräni dowam etdirendigi aýdylýar(424-nji hadysa-da seret). Äşäniň (r.a.) aýtmagyna görä, bu namaz öýle namazlarynyň biri eken.
8Bu sözlerden Allahyň Resulynyň (s.a.w.) ymamlyk edendigi we ol metjide geleninden soňraEbu Bekriň (r.a.) hyzmatynyň diňe tekbirleri adamlara eşitdirmekden ybarat bolandygy aňlanylýar. Diňe bir rowaýatda: «Ebu Bekr (r.a.) Allahyň Resuly (s.a.w.) öz yzyndaky sapda durka namaz okatdy»diýilýär. Tirmiziniň beýan eden: «Allahyň Resuly (s.a.w.) öz ölümine sebäp bolan kesel bilen kesellände,Ebu Bekriň arka tarapynda oturyp, namaz okady»hadysy bilen onuň Enesiň (r.a.) adyndan beýan eden:«Kesellän mahalynda öz geýen eşigine dolanan ýagdaýynda Ebu Bekriň arka tarapynda oturyp namaz okady»diýen hadysynda aýdylyşyna görä, Allahyň Resulynyň (s.a.w.) Ebu Bekre uýup hem namaz okandygyny aňlamak bolýar. Gepiň keltesi, käbir rowaýatçylar Allahyň Resulynyň (s.a.w.) oturan ýerinde ymam bolup, beýleki rowaýatçylarhem onuň oturan ýerinde Ebu Bekre uýup, namaz okandygyny aýdýarlar. Bu iki topardaky rowaýatçylaryň ygtybarly adamlardygyna üns berýän alymlar Allahyň Resulynyň (s.a.w.) iň soňky gezek kesellände,iki gezek metjide çykyp, olaryň birinde ymam bolup, namaz okadandygy, ikinjisinde-de Ebu Bekre (r.a.) uýup namaz okandygy hakyndaky pikiri has gowy görýärler.
Beýik söweşleriniň iň soňkusy bolan Tebük söweşinde Allahyň Resulynyň (s.a.w.) bir gezek ertir namazyny Abdyrahman ibn Awfyň (r.a.) yzynda durup okandygynyMüslim gürrüň berýär. Darakutny hem Mugyra ibn Şugbanyň (r.a.) adyndan: «Hiç bir pygamber kowumyndan biri özüne ymamlyk etmeýänçä,baky äleme göçen däldir»diýen hadysy beýan edýär.
9Tirmiziniň kitabyndaky rowaýatlaryň birinde Allahyň Resulynyň (s.a.w.) Ebu Bekriň (r.a.) sag tarapynda oturandygy aýdylýar. Bu onuň Ebu Bekre uýup namaz okandygyna yşaratdyr (149, 293, 388, 394, 395-nji hadyslara-da seret).