102 Hezreti Musa bilen Hydyr alaýhyssalamyň kyssasy
عَنْ ابن عباس رضي الله عنهما قال: حدثنا أُبَي بْنِ كَعْبٍ عَنِ النَّبِي صلّى الله عليه وسلم قَالَ : ( قَامَ مُوسَى النَّبِيُّ خَطِيباً في بَنِي إسْرَائِيلَ، فَسُئِلَ : أَيُّ النَّاسِ أَعْلَمُ ؟ فَقَالَ: أَنَا أَعْلَم ُ، فَعَتَبَ الله عَلَيهِ إذْ لَمْ يرُدَّ الْعِلْمَ إلَيه ، فَأَوْحَى اللَّهُ إلَيهِ إنَّ عَبْداً مِنْ عِبَادِي بِمَجْمَعِ الْبَحْرَينِ هُوَ أَعْلَمُ مِنْكَ ، قَالَ: يارَبِّ وَكَيفَ بِهِ ؟ فَقِيلَ لَهُ: احْمِلْ حُوتاً في مِكْتَلٍ ، فَإذَا فَقدْتَهُ فَهْوَ ثَمَّ ، فَانْطَلَقَ وَانْطَلَقَ بِفَتَاهُ يوشَعَ بْنِ نُونٍ وَحَملََ حُوتاً فِي مِكْتَلٍ ، حتى كانَا عِنْدَ الصَّخْرَةِ وَضَعَا رُؤُوسَهُمَا وَنَامَا ، فَانْسَلَّ الحُوتُ مِنَ الْمِكْتَلِ فَاتَّخَذَ سَبِيلَهُ في الْبَحْرِ سَرَباً ، وَكَانَ لِمُوسَى وَفَتاهُ عَجَباً ، فانْطَلَقَا بَقِيةَ لَيلَتِهِمَا وَيوْمَهُمَا ، فَلَمَّا أَصْبَحَ قَالَ مُوسى لِفَتَاهُ: آتِنَا غَدَاءَنَا لَقَدْ لَقِينا مِنْ سَفَرِنَا هذَا نَصَباً ، وَلمْ يجِد مُوسَى مَسًّا مَنَ النَّصَبِ حتى جَاوَزَ الْمَكانَ الِّذِي أُمِرَ بِهِ ، فَقَالَ لَهُ فَتَاهُ: أَرَأَيتَ إذْ أَوَينَا الَى الصَّخْرَةِ فَإنِّي نَسِيتُ الحُوتَ ، قَالَ مُوسَى: ذلِكَ ما كُنَّا نَبْغِي فَارْتَدَّا عَلى آثَارِهِمَا قَصَصاً ، فَلَمَّا انْتَهَيا إلَى الصَّخْرَةِ إذَا رَجُلٌ مُسَجَّى بِثَوْبٍ أَوْ قَالَ: تَسَجَّى بثَوْبِهِ ، فَسَلَّمَ مُوسَى ، فَقَالَ الخضِرُ: وَأَنَّي بأَرْضِكَ السَّلاَمُ ؟ فَقَالَ: أَنَا مُوسَى ، فَقَالَ: مُوسَى بَنِي إسْرَائِيلَ؟ قَالَ: نَعَمْ ، قَالَ: هَلْ أَتِّبعُكَ على أَنْ تُعَلِّمَنِي مِمَّا عُلِّمْتَ رُشَداً ؟ قَالَ: إنَّكَ لَنْ تَسْتَطِيعَ مَعِي صَبْراً ، يا مُوسى إنِّي على عِلْمٍ مِنْ عِلْمِ اللَّهُ عَلَّمَنِيه لاَ تَعْلَمُهُ أَنْتَ ، وأَنْتَ عَلَى عِلْمٍ عَلَّمَكَهُ اللَّهُ لاَ أَعْلَمُهُ، قَالَ: سَتَجِدُنِي إنْ شَاءَ الله صَابِراً وَلاَ أَعْصِي لَكَ أَمْراً، فَانْطَلَقَا يمْشِيانِ على سَاحِل الْبَحْرِ لَيس لَهَمَا سَفِينَةٌ ، فَمَرَّتْ بِهِمَا سَفِينةٌ فَكَلَّمُوهُمْ أَن يحْمِلُوهُمَا، فَعُرِفَ الخَضِرُ فَحَمَلُوهُما بِغَيرِ نَوْلٍ، فَجَاء عُصْفُورٌ فَوَقَعَ عَلَى حَرْفِ السَفِينَةِ فَنَقَرَ نَقْرَةً أَوْ نَقْرَتَينِ مِنَ الْبَحْرِ، فَقَالَ الخَضِرُ: يا مُوسى ما نَقَصَ عِلْمِي وَعِلْمُكَ مِنْ عِلْمِ اللَّهِ إلاَّ كَنَقْرَةِ هذَا الْعُصْفُورِ في الْبَحْرِ، فَعَمَدَ الخَضِرُ إلَى لَوْحٍ مِنْ أَلْوَاحِ السَّفِينَةِ فَنَزَعَهُ ، فَقَالَ مُوسَى: قَوْمُ حَمَلُونَا بِغَيرِ نَوْلٍ عَمَدْتَ إلَى سَفِينَتِهِمْ فَخَرَقْتَهَا لِتُغْرِقَ أهْلَهَا ، قَالَ :أَلَمْ أَقُل إنَّكَ لَنْ تَسْتَطِيع مَعِي صَبْراً، قَالَ: لاَ تُؤَاخِذْنِي بِمَا نَسِيتُ ، فَكَانَت الأُولَى مِنْ مُوسَى نِسْياناً ، فَانْطَلَقَافَإذَا بِغُلاَم يلْعَبُ مَعَ الْغِلْمَانِ ، فَأَخَذَ الخَضِرُ بِرَأْسِهِ مِنْ أَعْلاَهُ فَاقْتَلَعَ رَأْسَهُ بِيدِهِ، فَقَالَ مُوسَى: أَقَتَلْتَ نَفْساً زَكيةً بِغَيرِ نَفْسٍ، قَالَ: أَلَمْ أَقُلْ لَكَ إنَّكَ لَنْ تَسْتَطِيعَ مَعِي صَبْراً، فَانْطَلَقَا حتى إذَا أَتَيا أَهْلَ قَرْيةٍ اسْتَطْعَمَا أَهْلَهَا فَأَبَوْا أَنْ يضَيفُوهُمَا ، فَوَجَدَا فِيهَا جِدَاراً يرِيدُ أَنْ ينْقَضَّ فَأَقَامَهُ ، قالَ الخَضِرُ بِيدِهِ فَأَقَامَهُ فَقَالَ مُوسَى: لَوْ شِئْتَ لاَتَّخَذْتَ عَلَيهِ أَجْراً ، قَالَ: هذَا فِرَاقُ بَينِي وَبَينكَ ، قَالَ النَّبِيُّ صلى الله عليه وسلم: يرْحَمُ الله مُوسى لَوَدِدْنَا لَوْ صَبَرَ حتى يقَصَّ عَلَينَا مِنْ أَمْرِهِمَا).
Ibn Apbas (r.a.) şeýle diýipdir: «Übeý ibn Kagbyň (r.a.) habar bermegine görä, Allahyň Resuly (s.a.w.) şeýle bir wakany gürrüň beripdir: «Musa pygamber (s.a.w.) bir gezek Beni Ysraýylyň arasynda hutba okamak üçin ýerinden turdy. Ondan: «Iň güýçli alym kimdir?» diýip soradylar. Ol: «Iň güýçli alym mendirin» diýip jogap berdi. «Allahbilýändir» diýip, bu meseläniň anygyny Allahü tagala bilen baglanyşdyrmandygy sebäpli,Şöhraty Belent Allahü tagala ony ýazgardy. Allahü tagala: «Iki deňziň tapyşýan ýerinde gullarymdan biri bar1. Ol senden has köp bilýändir» diýip, oňa emr etdi2. Musa: «Ýa Reb, ony nähili edip tapaýyn?» diýdi. Oňa: «Bir sebediň içine bir balyk taşla. Ony nirede ýitirseň, ol gulum şol ýerdedir» diýildi. Musa alaýhyssalam ýola düşdi. Hyzmatkäri Ýuşa ibn Nuny-da ýanyna aldy. Ýuşa bir sebede bir balygy salyp, ony arkasyna aldy. Iki deňziň tapyşýan ýerindäki gaýanyň ýanyna baranlaryndan soň, bular başlaryny ýere goýup, uka gitdiler. Birden duzlanan öli balyk sebetden syrylyp düşüp, gaçyp gitdi. Ol deňziň içinde suw tokurtgasy ýaly bir boşluk goýup, özüne ýol açdy3. Deňziň içinde beýle bir ýoluň açylmagy Musa bilen hyzmatkärini (alaýhymes-salam) örän geň galdyran bir hadysa bolupdy4. Olar oýananlaryndan soň, gijäniň galan bölegi bilen birlikde bir günlük ýol geçdiler. Daň atanyndan soň, Musa alaýhyssalam hyzmatkärine: «Guşluk naharymyzy getir. Bu saparymyz sebäpli ýadawlyk duýup başladyk» diýdi. Musa alaýhyssalam özüne barmak emr edilen ýeriň deňinden ötýänçä, argynlyk duýmandy. Hyzmatkäri: «Muny görsene, gaýanyň düýbüne baranymyzda balygyň gaçyp gidendigini habar bermegi unudaýypdyryn» diýdi. Musa alaýhyssalam: «Aslynda ol biziň islän zadymyzdy» diýdi5. Şondan soňra olar gelen yzlaryny çalyp, yza döndüler. Hälki gaýanyň ýanyna baranlaryndan soň, şol ýerde bir adamyň donuna bürenip durandygyny gördüler. Musa alaýhyssalam oňa salam berdi. Hydyr alaýhyssalam: «Geň zat! Seniň topragyňda bu salam näme işleýär?» diýdi. Musa: «Men Musadyryn» diýdi. Ol: «Beni Ysraýylyň Musasymy?» diýip sorady. «Hawa» diýdi. Musa alaýhyssalam soňra ýene söze başlap: «Saňa tälim berlen kämillikden we imanly bolmagy öwredýän ylymdan maňa bir zat öwretmegiň üçin, saňa tabyn bolup bilerinmi?» diýdi. Hydyr alaýhyssalam: «Sen meniň edenime asla çydap bilmersiň. Eý, Musa, mende Allahü tagalanyň öz ylmyndan beren ylmy bolup, sen ony bilmersiň. Sende-de Allahü tagalanyň beren ylmy bolup, men hem ondan bihabardyryn» diýip jogap berdi6. Musa alaýhyssalam: «Inşallah, meniň sabyrly kişidigime göz ýetirersiň. Saňa hiç bir zatda garşy çykmaryn» diýdi.
Gämileri bolmansoň, olar deňziň ýakasy bilen ýöräp gitdiler. Olaryň deňinden bir gämi geçdi. Olar gämiçilerden gämä mündürmegi haýyş etdiler. Gämiçiler Hydyr alaýhyssalamy tanap, olary gämä mugtuna mündürdiler. Şol pursatda bir serçe gäminiň gyrasyna gonup, deňizden birki ýuwdum suw içdi. Hydyr alaýhyssalam: «Ýa Musa, ikimiziň ylmymyz Allahü tagalanyň ylmyny, şu serçäniň agzyna bir ýuwdum suw alany bilen deňziň suwuny egsip bilmeýşi ýaly, egsip bilmez» diýdi. Soňra ol gäminiň tagtalarynyň birinden tutup, ony gopardy. Musa alaýhyssalam: «Bu sada adamlar bizi gämilerine mugtuna mündürdiler, sen hem gämilerine kast edip, üstündäkileri gark etmek üçin, ony sökýärsiňmi?» diýdi.
Hydyr alaýhyssalam: «Sen meniň edenime çydamarsyň diýmedimmi?» diýip seslendi. Musa alaýhyssalam: «Şu huşsuzlygym sebäpli meni ýazgaryp, maňa azar berme» diýip jogap berdi. Musa alaýhyssalamyň ilkinji gezek garşylyk görkezmegine huşsuzlygy sebäp bolupdy. Ýene gidiberdiler. Bir seretseler, bir çagajyk beýleki çagalar bilen oýnap ýör. Hydyr alaýhyssalam ol çagajygyň başyny eli bilen gopardy. Musa alaýhyssalam: «Öldürilen bir kişä derek bu günäsiz çagany öldürmek zerurlygy ýok mahaly,näme üçin ony heläk etdiň?» diýdi. Hydyr alaýhyssalam ýene: «Men saňa edenime çydamarsyň diýmedimmi?» diýip seslendi. Ýene ýollaryny dowam etdiler.
Ahyry bir oba gelip, ýerliadamlardan iýer ýaly zat dilediler. Adamlar olary myhman almakdan ýüz öwürdiler.
Şol ýerde ýykyljak bolup duran bir diwar gördüler. Hydyr alaýhyssalam eli bilen yşarat edip, şol diwary dikeltdi. Musa alaýhyssalam: «Isleseň, iň bolmanda şu eden işiň üçin bir hak alyp bilerdiň» diýeninden soň, Hydyr alaýhyssalam: «Ine, bu biziň aýrylyşmagymyza sebäpdir» diýip seslendi».
Allahyň Resuly (s.a.w.) kyssany şu ýere gelýänçä beýan edeninden soňra: «Allahü tagala Musa rehmet etsin! Ol sabyrly bolanlygynda, aralarynda bolup geçjek beýleki wakalar hem Haktagala tarapyndan bize aýdylyp berlerdi» diýdi».
1Iki deňziň tapyşýan ýeriniň nirededigi barada dürli rowaýatlar bar bolsa-da, ony Allahü tagalanyň ylmyna degişli etmek has dogry bolar.
2Musa (salawatullahy we selamuhu aleýh) hezretleri,tä Isa (alaýhyssalatu wessalam) hezretlerine barýança,ähli pygamberleriň tabyn bolan şerigaty, pygamberlik we Allahü tagalanyň sözüni gös-göni eşitmeklik bagyş edilen uly we şanly bir pygamber bolup, onuň Hydyr alaýhyssalamdan has hormatlydygyna şübhe ýok. Ýöne bir pygamberiň eşiden zadyny öz içine alýan käbir ylymlaryň başga bir pygambere aýan bolmazlygy,Allahü tagalanyň zerur hikmeti bolup, biraz soňra ediljek gürrüňden hem aňlanyljagyna görä, Allahü tagalanyň hormaty bilen şöhratlanan bu iki asylzadanyň her birine bagyş edilen ylmyň görnüşleriniň dürli-dürli bolmagy,olaryň hiç biriniň şöhratyndan hiç zat egismeýär. Hernäme-de bolsa, Musa alaýhyssalamyň pygamberlik wezipesiniň hem-de şerigat işleri, ymmatyň syýasaty hakyndaky ylmynyň Hydyr alaýhyssalamyňkydan artykmaçdygyna söz ýokdur.
3Duzlanan balygyň deňizde yz galdyryp gaçmagy bir alamat, gizlin ýerde Hak tarapyndan taýynlanan duşuşyk ýeriniň nyşanydy. Sübhanel-Kadiril-Kaýýüm!
4Kyssanyň bu bölegini Kurany-Kerim şeýle düşündirýär: وَإِذْ قَالَ مُوسَى لِفَتَاهُ لَا أَبْرَحُ حَتَّى أَبْلُغَ مَجْمَعَ الْبَحْرَيْنِ أَوْ أَمْضِيَ حُقُبًا فَلَمَّا بَلَغَا مَجْمَعَ بَيْنِهِمَا نَسِيَا حُوتَهُمَا فَاتَّخَذَ سَبِيلَهُ فِي الْبَحْرِ سَرَبًا فَلَمَّا جَاوَزَا قَالَ لِفَتَاهُ آَتِنَا غَدَاءَنَا لَقَدْ لَقِينَا مِنْ سَفَرِنَا هَذَا نَصَبًا قَالَ أَرَأَيْتَ إِذْ أَوَيْنَا إِلَى الصَّخْرَةِ فَإِنِّي نَسِيتُ الْحُوتَ وَمَا أَنْسَانِيهُ إِلَّا الشَّيْطَانُ أَنْ أَذْكُرَهُ وَاتَّخَذَ سَبِيلَهُ فِي الْبَحْرِ عَجَبًا= «We iz kale Muwsä li-fetähü läää ebrahühattä eblüga mejmagal-bahreýni ew emzyýe hukuben. Felemä belegaa mejmaga beýnihimä nesiýä huwtehümä fettehaze sebiýlehuw fil-bahri sereben. Fe-lemmä jäwezää kale li-fetähü ätinä gadääää-enä. Lakad lakyýnää min safarynä hazä nasaben. Kale era-eýte iz eweýnäää ilessahrati fe-inniý nesiýtül huwte we määä ensäniýhü illeşşeýtanü en ezkurehuw. Wettehaze sebiýlehuw fil-bahry ajeben»(golaý manysy:«Ine, Musa öz ýigidine, ýagny hyzmatkärine: «Näçe ýyl geçse-de, iki deňziň tapyşýan ýerine ýetýänçäm togtamaryn» diýdi. Ine, ikisi iki deňziň tapyşýan ýerine baran wagtlary özleri bilen getiren balyklaryny şol ýerde ýatlaryndan çykaryp gitdiler. Balyk hem deňze tarap haýdap, öz ýoluna ýüzüp gitdi. Iki deňziň tapyşýan ýerine ýetenlerinde Musa hyzmatkärine: «Iýer ýaly zat çykar, bu saparymyz bizi örän ýadatdy» diýdi. Hyzmatkäri-de: «Görsene! Gaýanyň ýanynda gizlenenimizde, balygyň gidendigini habar bermegi unudaýypdyryn. Muny meniň ýadymdan çykaran hem şeýtandan başga zat däldir. Balyk deňiz bilen ýüzüp gitdi. Täsin zat» diýip jogap berdi». «Kehf» süresiniň 60-63-nji aýatlary). Dogrusyny bir Allahü tagala bilýändir.
Hadysy-şerif bu aýaty-kerimeler bilen birlikde okalsa, kyssa has düşnükli bolýar. Şonda ylym öwrenmek üçin uzak aralyga sapar etmegiň peýdasyna düşüniler. Musanyň (s.a.w.) bu sünnetine eýeren sahabalaryň we tabygynlaryň hem-de tabygynlara uýanlar bilen olardan soňra ýaşap geçen alymlaryň köpüsi din ylmyny toplap, ülke-ülke aýlanypdyrlar. Buhary öz kitabynda Jabyr ibn Abdullahyň (r.a.) Abdullah ibn Üneýsden ýekeje hadys diňlemek üçin bir aýlyk ýola gidendigini habar berýär. Ebu Eýýup Halyt ibn Zeýt Ensarynyň (r.a.) bir hadys üçin Müsüre gidendigi we hadysy diňlän badyna, şol ýerde eglenmezden, yzyna dolanandygy hem aýdylýar.
5Bu onuň islän zadydy. Çünki, ol balygyň direlip, gaçyp gitjek ýerinde Hydyr alaýhyssalam bilen duşuşmalydy.
6Bu ýerde Musa alaýhyssalamyň mümkinçiliginiň çäklidigi şular ýaly edilip düşündirilýär. Kurany-Kerimde bolsa: وَكَيْفَ تَصْبِرُ عَلَى مَا لَمْ تُحِطْ بِهِ خُبْرًا= «We keýfe tasbirü alä mä lem tühyt bihi hubran»(golaý manysy: «Sen öz bilmeýän bir bilgiňe neneňsi sabyr edersiň?» «Kehf» süresiniň 68-nji aýaty) diýilýär. Bu düşündirişler biri-birine garşy gelmän, gaýtam biri-biriniň üstüni doldurýarlar.