510 Gorkuly wagtda okalýan namazyň ýerine ýetirilişiniň aýratynlyklary. Allahyň Resulynyň (s.a.w.) dürli wagtlarda we dürli ýagdaýlarda okan şunuň ýaly namazlarynyň ýerine ýetiriliş aýratynlyklary (görnüşleri)
عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عُمَرَ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُمَا قَالَ: غَزَوْتُ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّى الله عَلَيْهِ وَسَلَّمَ قِبَلَ نَجْدٍ ، فَوازَيْنا العَدُوَّ ، فَصأفَفْنا لَهُمْ ، فَقَامَ رَسُلُ اللَّهِ صَلَّى الله عليه وسلم يُصَلِّي لَنَا ، فَقَامَتْ طَائِفَةٌ مَعَهُ تُصَلِّي ، وَأَقْبَلَتْ طَائِفَةٌ عَلَى الْعَدُوّ ِ، وَرَكَعَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى الله عَلَيْهِ وَسَلَّمَ بِمَنْ مَعَهُ وَسَجَدَ سَجْدَتَيْن ِ، ثُمَّ انْصَرَفُوا مَكَانَ الطَّائِفَةِ الَّتِي لَمْ تُصَلِّ ، فَجَاؤُوا فَرَكَعَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى الله عَلَيْهِ وَسَلَّمَ بِهِمْ رَكْعَةً وَسَجَدَ سَجْدَتَيْنِ ثُمَّ سَلَّمَ ، فَقَامَ كُلُّ وَاحِدٍ مِنْهُمْ فَرَكَعَ لِنَفْسِهِ رَكْعَةً وَسَجَدَ سَجْدَتَيْنِ.
Abdullah ibn Omar (r.a)1 şeýle diýipdir: «Allahyň Resuly (s.a.w.) bilen birlikde Nejid tarapyna2 gaza gidipdim. Duşmanyň ýerleşýän ýerine gelip, olaryň garşysynda sap bagladyk. Namaz okamagyň wagty girenindensoň, Allahyň Resuly (s.a.w.) bize namaz okatmak üçin namaza durdy. Birtopar sahaba-da onuň bilen birlikde namaza durdy3. Sahabalaryň beýleki topary bolsa duşmanyň ýerleşýäntarapynaöwrüldi. Allahyň Resuly (s.a.w.) öz ýanyndakylar bilen birlikde rukuwa bardy we iki gezek sejdeetdi4. Şol wagt onuň bilen birlikde namaz okanlar heniz okamadyk toparyň duran ýerine tarap gitdiler. Olarhem gelip, Allahyň Resulynyň (s.a.w) arka tarapynda durdular5. Allahyň Resuly (s.a.w.) olar bilenbirlikde rukuwa baryp, iki gezek sejde etdi. Soňra salam berdi. Ondan soňra ol iki toparyň her biri nobatma-nobat namaza durup, sahabalar özbaşlaryna bir gezek rukuwa baryp, iki gezek sejde etdiler»6.
1Bu hadysy-şerifde gürrüňini edilýän namaz «salaty-hawf», ýagny,gorkuly wagtda okalýan namazdyr. Allahü tagala Hezretleri:حَافِظُوا عَلَى الصَّلَوَاتِ وَالصَّلَاةِ الْوُسْطَى وَقُومُوا لِلَّهِ قَانِتِينَ = «Haafizuw alessalewäti wessalätil-wüstä we kuwmuw lillähi kaanitiýne» (golaý manysy: «Parz bolan namazlary, aýratyn hem orta namazy şertleri bilen pugta tutup, dowamat okaň we doly tabynlyk görkezip, Allahyň huzurynda duruň»(«Bakara süresiniň 238-nji aýaty)) aýaty-kerimesi bilen parz namazlary öz wagtlarynda okamaga jan etmegi buýruşy ýaly, bu parz namazlaryň hiç bir ýagdaýda terk edilmeli däldigini bildirmek üçinhem: فَإِنْ خِفْتُمْ فَرِجَالًا أَوْ رُكْبَانًا فَإِذَا أَمِنْتُمْ فَاذْكُرُوا اللَّهَ كَمَا عَلَّمَكُمْ مَا لَمْ تَكُونُوا تَعْلَمُونَ= «Fe-in hyftüm fe-ryjälen ew rukbänen fe-izä emintüm fezkürullahe kemä allemeküm mä lem teküwnuw taglemmuwne» (golaý manysy: «Eger siz namaz okanyňyzda duşmandan ýa-da başga bir zatdan gorksaňyz, şonda-da wagt namazyny terk etmän, ýöräp barýarkaňyz ýa-da ulagyň (atlaryň, düýeleriň...) üstünde oturan ýeriňizde okaň»(«Bakara» süresiniň 239-njy aýaty) diýipdir. Şeýle ýagdaýda, üm bilenhem bolsa, namaz okalmalydyr. Mysal üçin, Ibn Omaryň (r.a) adyndan beýan edilen merfuw hadysda jemagat bilen okalýan gorky namazy aňladylanyndan soň: «Gorky mundanhem uly bolsa, pyýada gidip barýarkaň aýak üstünde durup, ýagny rukuw we sejdeleri terk edip; ýa bolmasa, haýwanyň üstünde oturan ýeriňde; kybla bakyp ýa-da bakman, üm bilen okamaly» diýlipdir.
Diniň diregi bolan parz namazlar; «Eşhedü enlä ilähe illallah, eşhedü enne Muhammeden abdühü we resulühühü» jümleleri ýaly, hiç hili sebäp bilen terk edilmejek bir borç bolany üçin,sag wagtyňhem, keselli wagtyňhem, parahat günlerde-de, saparda-da, güýç-kuwwatyň barka-da, ejizkäňhem, gorkuly wagtda-da, arkaýynçylykda-da asla terk edilmez. Namazyň parz bolmagy mizemän galar.
Musulmanlaryň ruhy kämilligi-de, dünýewi abadançylygy-da namazyň Allahyň Resuly (s.a.w.) tarapyndan öwredilşi ýaly edilip goralyp saklanmagy bilen örän köp baglanyşyklydyr.إِنَّ الصَّلَاةَ تَنْهَى عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنْكَرِ= «Innessaläte tenhä anil-fahşääää-i wel-münkeri» (golaý manysy: «Namazyň haýasyzlykdan we ýaman işlerden saklajakdygy şübhesizdir» («Ankebut» süresiniň 45-nji aýatyndan)) diýen mukaddes sözler namazy bolmalysy ýaly edip we öz wagtynda okan musulmanlaryň her biriniň haýasyzlykdan we ýaman işlerden daş bolmagy bilen birlikde, tutuş jemagatyňhem bu dünýäde-de, ahyretde-de salamatda boljagyny habar berýär. Ibn Hybbanyň «Sahyh», Hakimiň «Müstedrek» atly kitaplarynda, şonuň ýaly-da, «MüsnediAhmet» kitabynda Ebu Umamanyň (r.a) adyndan beýan edilen: «Yslamyň ýapyşjak tutawaçlary, elbetde, ýeke-ýekeden gopar. Olaryň her biri gopanda-da adamlar yzda galanlara ýapyşyp, şolara daýanarlar. Olaryň iň öňürti gopjagy adalatly höküm, iň soňkusy-da namaz bolar» diýen hadysy-şerif belli bir wagta çenli namazyň musulmanlar tarapyndan beýleki parzlardan öňde tutuljakdygyny görkezýär.
409-njy hadysda-da ymmatyň agzalarynyň arasyndaky birek-birege bolan hormatyň artmagynyň we oňşuksyzlygyň aradan aýrylmagynyň parz bolan namazlary bolmalysy ýaly edip okamak bilen baglanyşyklydygy bize bildirilipdir. Islendik ýagdaýda-da namaz Allahyň barlygyna we birligine, Muhammet alaýhyssalamyň hem Onuň Resulydygyna şaýatlyk etmekden soňradiniň iň möhüm bölegi bolup, ony näçe mümkin bolsa, şonça okamak gerekdir. Ol hiç bir ýagdaýda terk edilmez. Hatda halys güýçden gaçylan halatlarynda hem, diňe kelläňi hereketlendirip hem bolsa, ony okamaga çalyşmalydyr.
Biziň häzirki gürrüňini edýän gorkuly wagtda okaýan namazymyzyň jemagat bilen ýerine ýetirilişi barada Kurany-Kerimde-de, hadysy şeriflerde-de aýdylýar. Bu namazyňKurandaky delili«Bakara» süresiniň ýokarda mysal getirilen 239-njyaýatybilen «Nisa» süresiniň101-103-nji aýatlarydyr.«Nisa» süresiniň bu aýatlaryndaşeýle diýilýär: وَإِذَا ضَرَبْتُمْ فِي الْأَرْضِ فَلَيْسَ عَلَيْكُمْ جُنَاحٌ أَنْ تَقْصُرُوا مِنَ الصَّلَاةِ إِنْ خِفْتُمْ أَنْ يَفْتِنَكُمُ الَّذِينَ كَفَرُوا إِنَّ الْكَافِرِينَ كَانُوا لَكُمْ عَدُوًّا مُبِينًا وَإِذَا كُنْتَ فِيهِمْ فَأَقَمْتَ لَهُمُ الصَّلَاةَ فَلْتَقُمْ طَائِفَةٌ مِنْهُمْ مَعَكَ وَلْيَأْخُذُوا أَسْلِحَتَهُمْ فَإِذَا سَجَدُوا فَلْيَكُونُوا مِنْ وَرَائِكُمْ وَلْتَأْتِ طَائِفَةٌ أُخْرَى لَمْ يُصَلُّوا فَلْيُصَلُّوا مَعَكَ وَلْيَأْخُذُوا حِذْرَهُمْ وَأَسْلِحَتَهُمْ وَدَّ الَّذِينَ كَفَرُوا لَوْ تَغْفُلُونَ عَنْ أَسْلِحَتِكُمْ وَأَمْتِعَتِكُمْ فَيَمِيلُونَ عَلَيْكُمْ مَيْلَةً وَاحِدَةً وَلَا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ إِنْ كَانَ بِكُمْ أَذًى مِنْ مَطَرٍ أَوْ كُنْتُمْ مَرْضَى أَنْ تَضَعُوا أَسْلِحَتَكُمْ وَخُذُوا حِذْرَكُمْ إِنَّ اللَّهَ أَعَدَّ لِلْكَافِرِينَ عَذَابًا مُهِينًا فَإِذَا قَضَيْتُمُ الصَّلَاةَ فَاذْكُرُوا اللَّهَ قِيَامًا وَقُعُودًا وَعَلَى جُنُوبِكُمْ فَإِذَا اطْمَأْنَنْتُمْ فَأَقِيمُوا الصَّلَاةَ إِنَّ الصَّلَاةَ كَانَتْ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ كِتَابًا مَوْقُوتًا= «We izä zarabtüm fil-arzy fe-leýse aleýküm jünähün en taksüruw minessaläti in hyftüm en ýeftinekümülleziýne keferuw. Innel-käfiriýne känuw leküm adüwwen mübiýnen. We izä künte fiýhim fe-akamte lehümüssaläte fel-takum taaaa-ifetün minhüm magake wel-ýehüzuw eslihatehüm. Fe-izä sejeduw fel-ýeküwnuw min weraaaa-iküm wel-täti taaaa-ifetün uhraa lem ýusalluw fel-ýüsalluw magake. Wel-ýehuzuw hyzrahüm we eslihatehüm. Weddelleziýne keferuw lew tagfüluwne an eslihatiküm we emtigatiküm fe-ýemiýluwne aleýküm meýleten wähideten. We lä jünähe aleýküm in käne biküm ezen min mataryn ew küntüm marzaaa en tezaguwww eslihateküm. We huzuw hyzraküm. Innellahe agadde lil-käfiriýne azaben mühiýnen. Fe-izä kazaýtümüssaläte fezkürüllahe kyýämen we kuguwden we alä jünuwbiküm. Fe-izetme-nentüm fe-akyýmussaläte. Innessaläte känet alel-müminiýne kitäben mewkuwten» (golaý manysy: «Ýeriň ýüzünde sapara çykan wagtyňyz kapyrlaryň size erbetlik etmeklerinden gorksaňyz, namazy gysgaltmak bilen günä iş etmersiňiz. Kapyrlaryň size aç-açan duşmandyklary şübhesizdir. Beýle ýagdaýda sen hem aralarynda bolup, olara namaz okadaňda, olaryň bir toparyseniň bilen birlikde namaza dursun, ýaraglaryny hem ýanlaryna alsynlar. Olar sejde edenlerinden soň,duran ýerlerini terk edip, olaryň ýerini heniz seniň bilen namaz okamadyk topar eýelesin we olar seniň bilen namaz okasynlar. Bularhem ýarag esbaplaryny we ýaraglaryny ýanlaryna alsynlar. Çünki kapyrlar siziň ýarag esbaplaryňyzy we ýaragyňyzy ýanyňyzdan aýranyňyzdan soň üstüňize duýdansyz dökülmegi arzuw ederler. Eger ýagmyr ýagyp, size ezýet berse, ýa bolmasa, hassa bolsaňyz, onda ýaraglaryňyzy ýanyňyzdan aýyrmak bilen günä iş etmersiňiz. Ýöne bu ýagdaýda-da häzir boluň. Allahyň kapyrlar üçin kemsindiriji bir azap häzirleýändigi şübhesizdir. Namazy okap bolanyňyzdan soňra dik durkaňyzhem, otyrkaňyzhem, ýanyn ýatyrkaňyzhem Allahy ýatlaň. Gorkuly wagt geçip, arkaýyn bolanyňyzdan soň, namazy öňküleriňiz ýaly dogry okaň. Sebäbi namaz imanly kişilerler üçin wagty belli edilen parzdyr»(dogrusyny bir Allah biler).
Gös-göni öldürilmek howpy bolman, duşmanyň hüjüm etmeginden gorkulan zamanlarda, jemagat bilen parz namazyň ýerine ýetirilişini gysgaça düşündiren bubeýik sözlere görä, ymam jemagaty ikä böler. Birinji topar ilkinji rekagaty ymam bilen birlikde okanyndan soň, duşmanlardan ägä bolmak, olary göz astynda saklamak wezipesini ýerine ýetirýändigi sebäpli namaza gatnaşyp bilmedik ikinji topar ilkinji rekagaty okanlaryň ýerine geçip, olaryň ýap-ýaňy ýerine ýetiren wezipesini birinji topar öz üstüne alar. Ikinji topar hem ymam bilen birlikde namazyň ikinji rekagatyny okar. Jemagatyň her bir agzasynyň ymama uýup okajak namazynyň mukdary, Kurany-Kerimde düşündirilişine görä, bir rekagat bolup, beýleki rekagatyň ýa-da rekagatlaryň nädip tamam ediljegi-de sünnet arkaly we köpsanly rowaýatlardan belli bolýar.
Bu meseleden söz açýan aýaty-kerime: «Ýeriň ýüzünde sapara çykan wagtyňyz...» diýip başlanýandygy üçin, sapar namazynyňhem delili şu delilmi? Bolmasa-da,sapar namazy başga bir deliliň esasynda kanunlaşdyryldymy? Bu mesele barada müjtehitleriň arasynda dürli pikirler bar. Käbirleri 228-nji hadysy (oňa seret) we Nesaýy bilen Ibn Majäniň «Sünen» atly kitaplarynda, Ibn Hybbanyň «Sahyh» atly kitabynda hezreti Omaryň (r.a) adyndan beýan edilen: «Pygamberimiz Muhammediň (s.a.w) adyndan sözleýärin: Sapar namazy iki rekagatdyr, duha namazy iki rekagatdyr, baýram namazy iki rekagatdyr, juma namazy iki rekagatdyr. Bu iki rekagat gysgaldylan namaz däldir, doly namazdyr» rowaýatyny delil tutunýarlar. Olar dört rekagatly namazlaryň sapar wagtynda iki rekagat edip okalmagyny ony gysgaldyp okamak hasap etmän, doly bir namaz hasaplaýarlar we ýokardaky aýaty-kerimede gürrüňi edilýän gysgaltmanyň diňe gorkuly wagtda okalan namaza mahsusdygyny aýdýarlar. Olaryň pikiri boýunça, bu ýerde gürrüňi edilen gysgaltma rekagatlaryň sanyny azaltmagy aňlatman, beýle edilip okalan namaz aýratyn bir görnüşli namaz bolup, ol hem gorkuly wagtda okalýan namazy hasyl edýärmiş. Sebäbi gidip gelmek, ýarag götermek, jemagatyň bir böleginiň kybla bakmazlygy ýaly hereketler we amallar beýleki namazlarda namazy bozjak zatlardan bolsa-da, bu namazyň dürslügine päsgel bermeýär. Yrakly alymlaryň düşünjesi şunuň ýalydyr. Olaryň pikirine görä, parahatçylykly döwürde sapar edilende, sünnet arkaly tassyklanany üçin, rekagatlaryň sanyny azaltmak parzdyr.
Beýleki alymlar bolsa aýaty-kerimede namazygysgaltmak hakda aýdylanlaryň adaty rekagatlaryň gysgaldylmagyny aňladýandygyny aýdýarlar. Bular gorkuly wagtda okalýan namazyň üsti bilen sapar namazynyňhem beýan edilendigini aýdyp, parahatçylyk döwründäki dört rekagatly namazyň sapar wagtynda iki rekagat edilip okaljakdygyna ýene şu aýaty-kerimäni delil tutunýarlar. Olaryň pikiriçe, saparda dört rekagatly namazy iki rekagat edip okamaga şu aýaty-kerime bilen rugsat berlip, sünnete laýyk bolmasa-da, ol namazy dört rekagat edip okamaga-da rugsat edilýär.
Alymlaryň başga birleri bolsa sapar mahalyndaky iki rekagatyň gysgaldylan namaz däl-de, aýratyn bir doly namazdygy bilen ylalaşyp, bu aýaty-kerimeden sapar namazynyň iki rekagatynyň gorkuly wagtda okalan namazda jemagat üçin bir rekagata çenli azaldylandygy hakda netije çykarmak isleýärler. Şonuň ýaly-da, olar Ibn Apbasyň (r.a) adyndan beýan edilen: «Allahü tagala öz Resulynyň sözi arkaly namazy parahatçylykly döwürde dört, saparda iki, howp abananda-da bir rekagat edip okamak şerti bilen parz etdi» hadysyny delil tutunypdyrlar. Hanbaly mezhebiniň alymlaryndan Ibn Kudamanyň aýtmagyna görä, bir rekagat bilen çäklenmäge razy bolanlar ýowuz söweş mahaly okalan namazy göz öňünde tutupdyrlar. Mysal üçin, Zeýt ibn Sabydyň,Ebu Hüreýräniň we Jabyryň (Allah olardan razy bolsun!) atlaryndanhem şuňa meňzeş bir rowaýat beýan edilýär. Jabyr (r.a): «Söweş mahalynda okalýan gysga namaz bir rekagatdyr» diýipdir. Yshak ibn Rahuýa hem: «Kynçylykly döwürde saňa bir rekagat namaz okamak ýeterlik bolar. Ony-da üm bilen okarsyň. Oňa-da güýjüň ýetmese, bir sejde bilen çäklenersiň. Ony-da edip bilmeseň, bir tekbir alarsyň» diýipdir.
Alymlaryň ýene bir topary sapar mahaly namazyň gysga okalmagyny howp abanmagy bilen düşündirýär. Ýöne hezreti Omar bilen Ibn Omaryň (Allah ikisindenhem razy bolsun!) aýdan sözleri bulara garşy ýeterlik jogapdyr. Mekgäniň musulmanlar tarapyndan boýun egdirileninden soň iman getiren Ýagla ibn Ümeýýe (r.a) (enesi bilen baglanyşdyrylyp, oňa Ýagla ibn Müneýýe diýlendigi bilen bellidir) hezretiOmardan (r.a): «Allahü tagala: «... Kapyrlaryň size erbetlik etmeklerinden gorksaňyz, namazy gysgaltmak bilen günä iş etmersiňiz»diýýär.Biz indi arkaýynçylykly, asuda döwürde ýaşaýarys (ýagny saparda näme üçin namazy gysga okaýarys)? diýip sorapdyr we: «Seniň üns beren zadyňa menhem üns berip, onuň sebäbini Allahyň Resulyndan (s.a.w) sorapdym. Ol: «Bu Allahü tagalanyň size bagyşlan birsadakasydyr. Onuň sadakasyny kabul ediň»diýdi» diýen jogaby alypdyr. Ümeýýe ibn Abdullah ibn Esithem Abdullah ibn Omardan (r.a): «Biz Kuranda diňe parahatçylyk döwründe okalýan namaz we gorkuly wagtda okalýan namaz barada aýdylandygyny bilýäris-de, sapar namazy barada aýdylana gabat gelmeýäris. Onuň sebäbi näme?» diýip sorapdyr. Ol hem: «Biz hiç bir zady bilmeýärkäk Allahü tagala bize Muhammet alaýhyssalamy gönderdi. Ol namazy nähili edip okan bolsa, bizhem şonuň ýaly edip okarys. Ol bolsa sapar wagtynda namazy gysga okapdyr. Bu Allahyň Resulynyň (s.a.w) bize goýan sünnetidir» diýip, munuň Allahyň Resulynyň (s.a.w) amaly arkaly kanunlaşdyrylandygyny aýdypdyr. Hakykatdan hem,Allahyň Resulynyň (s.a.w) saparlarynyň hemmesinde namazy gysgaldyp okandygy mälim bolup, parz namazyny dört rekagat edip okandygy hakda hiç hili rowaýat ýok. Harysa ibn WehpHuzaýy (r.a): «Allahyň Resuly (s.a.w.) Minada (Hoşlaşyk hajynda) halkyň iň arkaýyn bolan wagtynda, hatda gorkusyzlygyň, arkaýynlygyň iň ýokary derejesinde bolan zamanynda bize namazy iki rekagat edip okatdy» diýip habar berýär (563-nji hadysa-da seret).
Şapygy mezhebiniň alymlaryndan Müzeni gorky namazynyň ýatyrylandygy bilen ylalaşypdyr. Fykyhçy alymlaryň käbiri hem: «Senhem aralarynda bolup ...»(«Nisa» süresiniň 102-nji aýatyndan) diýen mukaddes jümlä esaslanyp, gorky namazynyň diňe Allahyň Resulynyň (s.a.w) beýik zamanasyna mahsus bolup, ondan soňky döwür üçin hökman däldigini öňe sürüpdirler. Ýöne olaryň bu aýdanlary sahabalaryň hereketleri arkaly puja çykarylýar. Bir rowaýata görä, ymam Ebu Ýusup hem şeýle pikirde bolanmyş. Gessäniň aýtmagyna görä, ol gorkuly zamanlarda indi iki ymam bilen namaz okamagyňgerek boljakdygyny aýdanmyş. Ýöne ymam Ebu Ýusubyň bu pikire gapma-garşylykly pikirde bolandygyny tassyklaýanhem iki sany rowaýat bar.
Indi gorky namazynyň jemagat bilen okalyşy hakdaky gürrüňe dolanyp geleliň.
Bu namazyň jemagat bolup okalyşynyň görnüşleri köp we biri-birlerinden tapawutly bolup, şol görnüşleriň tarapdary bolan alymlaryň her biri hem ygtybarly rowaýatlara esaslanyp, şol bir wagtyň özünde-de, öz öňe süren görnüşlerinden başga görnüşde-de bu namazyň okalmagyna garşy bolmandyrlar. Hernäme-de bolsa, Allahyň Resulynyň (s.a.w) gorkuly wagtda namazy örän köp gezek okandygy we duşmanyň ýagdaýyna görä, bu namazy başga-başga görnüşlerde okamaly bolandygy aňlanylýar. «SünneniEbu Dawut» kitabynda bu namazyň sekiz hili okalyşy beýan edilse, Ibn Hybbanyň «Sahyh» atly kitabynda dokuz, Kazy Yýazyň «Ikmäl» atly kitabynda on üç hili okalyşyndan söz açylypdyr. Sufýan Söwri bu görnüşleriň on alty, Ebu Bekr ibn Araby-da özüniň «Ahkämül-Kuran» atly kitabynda ýigrimi dörtdügini aýdýarlar. Ýöne Ibn Araby diňe bu görnüşleriň ygtybarly rowaýatlarda beýan edilen alty, onçakly ygtybarly bolmadyk rowaýatlarda beýan edilen hem iki—jemi sekiz görnüşini beýan etmek bilen çäklenipdir.
Birinji görnüş.Ymam Ebu Hanife bilen onuň mezhebine uýýanlar şu görnüşiň tarapdarydyr. Olar şu kitapda Ibn Omaryň (r.a) adyndan beýan edilen rowaýata esaslanýarlar. Bu görnüşe görä, ymam her bir topara bir rekagat-bir rekagatdan namaz okadanyndansoň, salam berýär we toparlaryň her biri ymamdan soňra namazy dowam edip, özbaşlaryna bir rekagat namaz okaýarlar. Bezzaryň hezreti Alynyň (kerremallahu wejheh) adyndan beýan eden rowaýaty-da şuňa meňzeşdir. Bu namazyň diňe bir tarapy barada kesgin delil tapylmaýar. Birinji sap namazy ymam bilen birlikde ikinji sejdä çenli doly okar. Duşmandan häzir bolup duran beýleki sap bolsa, ymama ikinji rekagatyň rukuwyndan başlap uýar. Çünki saplar ýerlerini çalyşýançalar ymam ikinji rekagatyň kyragatynyokap ýetişer. Ymam salam bereninden soňra-da,namazy ilkinji nobatda okan sap namazynykyragatsyz, ikinji nobatda okan sap bolsa kyragat bilen tamam eder. Bu beýana görä, başda duşmana göz-gulak bolan sap iftitah (başlangyç) tekbirini ikinji rekagatda alar. Ymam Ewzaýy bilen mäliki mezhebiniň alymlaryndan Eşhep hem bu pikiri dogry hasaplapdyr. «Ymam Şapyga görä-de bu namaz şeýle tertipde okalyp bilner. Sufýan Söwriniň hem gorky namazynyň şu görnüşini saýlap alandygy hakda rowaýat bardygyny Hassapýatlap geçýär. Ymam Ebu Ýusup hem gorkuly wagtda okalýan namazyň şeýle görnüşde okalyp bilinjekdigi bilen ylalaşypdyr. Ibn Apbasyň (r.a) adyndanhem şunuň ýaly bir rowaýatyň beýan edilişi ýaly, Ebu Musa Eşgarynyň (r.a) hem gorkuly wagtda okalýan namazy şunuň ýaly edip okandygy aýdylýar.
Ikinji görnüş.Bu Ibn Mesgudyň (r.a) beýan eden namazydyr. Gorkuly wagtda okalýan namazyňşeýle görnüşde okalyp bilinjekdigi bilen ýene Ebu Hanife, Ebu Ýusup we hanefimezhebine uýýan beýleki alymlar ylalaşypdyrlar. Bu görnüşde-de ymam her bir topara bir rekagat namaz okadar we soňra toparlaryň her birini düzýän adamlar okamadyk beýleki rekagatyny özbaşdak tamam ederler. Ikinji rekagata goşulanlar ymam salam bereninden soň,derrew ýerlerinden turup, namazlaryny tamam edip, ýagny ikinji rekagaty özbaşdak okap, soňra ilkinji rekagaty ymam bilen bile okanlaryň ýerine geçer. Olaryňhem namazy tamamlamak üçin yzlaryna, ýagny öňki namaz okan ýerlerine dolanmaklaryna mümkinçilik dörederler. Bu beýana görä, ikinji sap namazyň içinde ýerlerini diňe bir gezek üýtgeden bolup çykýar. Diňe Ebu Dawudyň kitabynda Husaýfyň ýolundan beýan edilen rowaýatda beýan edilişine görä, toparlaryň ikisi-de Allahyň Resuly (s.a.w.) bilen birlikde iftitah tekbirini alypdyrlar. Diýmek, ilkibaşda duşmanyň çozmagyndan ägä bolup duranlar ymamyň iftitah tekbirini alan wagtyndan başlap, namazyň içinde bolup çykýarlar. Bu namazy Abdyrahman Ibn Semura (r.a) hem Käbil saparynda öz esgerlerine okadypdyr. Diňe Ebu Dawudyň kitabyndaky rowaýata görä, ymam salam berende, şol wagt onuň arkasynda oturanlar namazlaryny tamam etmek üçin ýerlerinde galman, beýleki topar bilen ýerlerini çalyşypdyrlar. Olar namazlaryny tamamlanlaryndan soňra hem ýene öňki ýerlerine dolanyp, diňe şondan soňranamazlaryny tamam edipdirler. Bu edil birinji görnüşde edilişi ýalydyr. Hassap bu görnüşiň Ibn Omaryň (r.a) gürrüň beren rowaýatyna gabat gelýäniniň ygtybarlydygyny aýdýar. Çünki birinji topar,namazyň başlangyjyna ýetişendikleri üçin, ikinji toparyň olardan öňürti namazdan çykmaklary göwnejaý däldir. Şonuň ýaly-da,birinji toparyň iki rekagaty iki gezekde okamaklary zerur bolansoň,namazy iki toparyňhem birmeňzeş ýagdaýda okamaklarynyň gerekdigine esaslanyp, ikinji toparyňhemiki rekagaty iki ýerde okamaklary zerur bolar.
Üçünji görnüş.Bu «SüneniEbu Dawut» bilen «SüneniNesaýy» atly kitaplarda Ebu AýýaşZürekiniň (r.a) adyndan beýan edilen rowaýatdan belli bolan görnüşdir. Ebu Aýýaşyň gürrüň bermegine görä, ol Allahyň Resuly (s.a.w.) bilen birlikde Asfan söweşine gatnaşypdyr. Wahydynyň Halyt ibn Welidiň (r.a) adyndan beýan eden rowaýatyna görä, bu waka Hudeýbiýe umrasynda ýüze çykypdyr. Şol döwürde Halyt hezretleri heniz iman getirmek hormatyna mynasyp bolmandy. Şol gezek musulmanlaryň garşysyna çykan müşrüklere Halyt ibn Welit ýolbaşçylyk edipdir.
Musulmanlar öýle namazyny okapdyrlar. Müşrükler: «Köp nädogry iş etdik. Köp gaflata duçar bolduk. Olar namaz okap duran wagtlary üstlerine çozan bolsak, neneň gowy bolardy» diýipdirler. Halyt ibn Welit olara: «Azara galmaň. Bu namazdan soň olar Gün batmazyndan öňürti hem ýene bir namaz okarlar. Ol namaz bular üçin baýlyklaryndanhem, çagalarydyr aýallaryndanhem has arzylydyr. Şol wagt işimizi bitireris» diýipdir. Ine, şol gün öýle bilen ikindiniň aralygynda ýokarda mysal getiren aýatymyz bolan «Kasr» aýaty inýär. Ikindi wagty gireninden soň Allahyň Resuly (s.a.w.) namaz okamak üçin ýerinden turup, kybla bakyp durupdyr. Müşrüklerhem musulmanlaryň kybla tarapynda eken. Allahyň Resuly (s.a.w.) rukuwa baranyndan soň, musulmanlaryň hemmesi rukuwa barypdyr. Allahyň Resuly (s.a.w.) sejdä gidende bolsa, diňe onuň edil yz ýanynda duran sap onuň bilen birlikde sejdä gidip, yzdaky sap olara garaşmak üçin aýak üstüne galypdyr. Birinji sapdakylar iki gezek sejde edip, aýak üstüne galanlaryndan soň, ikinji sapdakylar sejdä gidipdirler. Soňra öňdäki sapdakylar yzdaky sapdakylaryň, yzdaky sapdakylarhem öňdäki sapdakylaryň ýerine geçipdir. Soňra Allahyň Resuly (s.a.w.) ikinji rekagatyň rukuwyna baranyndan soň, ýene hemmesi bilelikde rukuwa barypdyr. Ol ikinji rekagatyň sejdesine gideninden soňhem, şol wagt onuň edil yzyndaky sapda duranlar onuň bilen bilelikde sejde edip, birinji rekagatdan soňrayza geçenler aýak üstünde galypdyrlar we Allahyň Resuly (s.a.w.) sejdelerden soňra öňdäkiler bilen birlikde oturanyndan soň, olar hem sejdelerini ýerine ýetirip, öň sapdakylar bilen birlikde kagdaoturypdyrlar. Soňra hem hemmesi birlikde salam beripdir.
Gorkuly wňagtda okalýan namaz hakdaky aýatyň inmegine şu waka sebäp bolany üçin, ilkinji okalan gorky namazy Asfan söweşinde okalan şu gorky namazydyr. Ebu Hüreýräniň (r.a) adyndan beýan edilen mürsel rowaýata görä (çünki ol has soňra Hudeýbiýede iman getiripdir), bu waka Asfan bilen Dajnanyň aralygynda bolup geçipdir. Bir gezek hem bu namaz şunuň ýaly görnüşde Nejid tarapynda süleým tiresine degişli gara daşlykda okalypdyr. Ebu Hüreýre (r.a) şol namaza gatnaşandygyny habar berýär. Jabyryň, Ibn Apbasyň, Ebu Musa Eşgarynyň, Zubaýr ibn Awwamyň (Allah olardan razy bolsun!) atlaryndanhem şunuň ýaly manysy bolan rowaýatlar beýan edilipdir. Ibn Apbas (r.a) hem bu namazy,ony okamagyň sebäpleri babatda-da, görnüşi we ýerine ýetirilişi babatda-da edil Ebu Aýýaş Zürekiniň (r.a) rowaýat edişi ýaly edip rowaýat edipdir. Ýöne onuň rowaýatynyň iň soňunda: «Müşrükler musulmanlaryň bir toparynyň sejde edýän wagty beýleki toparynyň aýak üstünde galanyny görenlerinden soň: «Bular biziň niýetimizi bildiler» diýdiler» goşmaçasy hem bar. Ibn Apbasyň rowaýaty sahabalardan eşidilen mürsel rowaýatdyr. Sebäbi ol bu döwürde heniz yslam dinine girmedik kämillik ýaşyna ýetmedik bir oglandy. Ol bu rowaýaty Ebu Aýýaşdan eşiden bolup çykýar. Şonuň ýaly-da, ol öz gatnaşan bir namazyny hem şu görnüşe laýyklykda beýan edýär.
Dördünji görnüş.Jabyr ibn Abdullahyň (r.a) adyndan Ebu Aýýaşyň rowaýatyna kybapdaş bir rowaýat edilip, ol bu rowaýatda,nirede okalandygyny aýtmazdan,kybla tarapda ýerleşen bir duşmana garşy durup okalan başga bir namaza hem gatnaşandygyny gürrüň berýär. Bu dördünji görnüş hasap edilip bilner. Bu namaz wagtynda birinji sap Allahyň Resulynyň (s.a.w) edil yz ýanynda durup, ikinji sapdakylar has yzda tahiýýät dogasyny okamak üçin oturan ýaly bolup, ýüzlerini Allahyň Resulynyň (s.a.w) arkasyna tarap öwrüp oturypdyrlar. Toparlaryň ikisi-de Allahyň Resulynyň (s.a.w) yzyndan iftitah tekbirini alanlaryndan soň, birinji sapdakylar birinji rekagaty okap bolýançalar,yzdakylar kagdalardaoturylyşy ýaly edip,oturyşlaryny üýtgetmezden garaşýarlar. Birinji sapdakylar kyýama galkanbatlaryna yzlygyna ädimläp, yza geçip oturypdyrlar. Yzdakylar bolsa öňe geçip, jemagat bolup, bir rekagat namaz okapdyrlar. Allahyň Resuly (s.a.w.) salam berip bermänkä,toparlaryň ikisi-de aýak üstüne galyp, her bir musulman özbaşyna rukuw bilen, sejdeleri bilen bir rekagat namaz okapdyrlar.
Sufýan Söwriniň aýtmagyna görä, gorkuly wagtda okalýan namaz Ebu Aýýaşyň (r.a) beýan edişi ýalydyr.
Duşman kybla tarapda bolan ýagdaýynda, ymam Ibn Ebu Leýla bilen Ymam Şapyga görä-de, bu namazyň görnüşi şonuň ýalydyr. Ibn Ebu Leýla görä, kybla arka tarapda ýerleşen bolsa, aşakdaky bäşinji görnüş boýunça namaz okalar. Hassapbu babatda Sufýan Söwriniň adyndan Ibn Ebu Leýlanyň rowaýatyna kybapdaş bolan rowaýaty hem beýan edipdir.
Bäşinji görnüş.Bu Ebu Hüreýräniň (r.a) gürrüň beren rowaýatyna esaslanýan namazdyr. Bu namaz, Ibn Omaryň (r.a.) gürrüň beren namazy ýaly, Nejid söweşinde okalypdyr. Merwan ibn Hakem bir gün Ebu Hüreýreden: «Sen Allahyň Resuly (s.a.w.) bilen birlikde gorkuly wagtda okalýan namazy okap görüpmidiň?» diýip sorapdyr. Ol hem: «Hawa, Nejid söweşinde» diýen jogaby bereninden soň, bu namazy şeýle beýan edipdir: «Allahyň Resuly (s.a.w.) ikindi namazyna durdy. Esgerleriň bir topary onuň bilen birlikde namaza durdy. Beýleki topar bolsa, arkalaryny kybla tarapa öwrüp, duşmana garşy bakyp durdu. Allahyň Resuly (s.a.w.) iftitah tekbirini alanyndan soň, hemmesi birden tekbir aldylar. Soňra Allahyň Resuly (s.a.w.) birinji rukuwa bardy. Onuň yzynda duranlarhem rukuwa bardylar. Soňra Allahyň Resuly (s.a.w.) sejdä gitdi. Allahyň Resulynyň (s.a.w.) yzyndaky topar ýene onuň birlikde sejdä gitdi. Beýleki topardakylar bolsa şol wagt aýak üstünde duşmana garşy bakyp durdylar. Soňra Allahyň Resuly (s.a.w.) kyýamüçin aýak üstüne galdy.Yzynda duranlar hem aýak üstüne galyp, ol ýerden derrew duşmana tarap gitdiler we olaryň ýerine beýleki topar geçdi. Şol wagt Allahyň Resuly (s.a.w.) heniz kyýamda durdy. Soň gelip duran topar rukuwa we sejdä baranyndan soň, Allahyň Resulynyň (s.a.w) yzynda kyýama durdy. Şol wagt Allahyň Resuly (s.a.w.) ikinji rukuwa bardy. Olarhem onuň bilen birlikde ilki rukuwa, soňra sejdä bardylar. Soňra duşmana tarap seredip duran topar Allahyň Resuly (s.a.w.) bilen ýanyndakylar kagdadawagtlary rukuwywe sejdäni ýerine ýetirdiler. Soňra gezek salama ýetdi. Allahyň Resuly (s.a.w.) salam bereninden soň, hemmesi birlikde salam berdiler. Allahyň Resuly (s.a.w.) iki, toparlaryň her biri bolsa bir rekagat namaz okadylar». Ýöne bu beýana görä, Allahyň Resuly-da, toparlaryň her biri-de iki rekagat namaz okan bolup çykýar. Ebu Hüreýre (r.a) soňky sözleri aýtmak bilen,Allahyň Resulynyň (s.a.w) jemagat bilen iki rekagaty-da okap, toparlaryň her biriniň jemagat bolup, diňe bir rekagat okandyklaryny aýtmagy maksat edinen bolsa gerek.
Duşman kybla tarapda bolmadyk ýagdaýynda, namazyň bu görnüşini Ibn Ebu Leýlanyň, bir rowaýatda hem Sufýanyň saýlap alandyklary barada biraz öň aýdylypdy. Şu 510-njy hadys hakynda «SüneniEbu Dawut» kitabynda Ebu Hüreýräniň (r.a) adyndan başga bir ýoldan beýan edilen rowaýatda bu Nejid sapary wagtynda Nahl diýlen ýerdäki Zätür-Rikä menziline gelenlerinden soň, öňlerinden gatafan tiresine degişli jemagatyň çykandygy aýdylyp, birinji rekagaty tamamlan birinji sapyň, beýleki arkadaşlarynyň garaşyp duran ýerleri bolan ikinji sapa tarap yzlygyna götinläp ýöräpgidendikleri beýan edilýär-de, olaryň kybla tarapa arkalaryny öwrendikleri barada hiç zat aýdylmaýar.
Rowaýatlarda Zätür-Rikä söweşine Nejid söweşi hem diýlişi ýaly, «Saglaba»we «Gatafan» diýen atlar hem berilýär. Buharynyň öz kitabynda Jabyryň (r.a) adyndan beýan etmegine görä, bu Allahyň Resulynyň (s.a.w) eden saparlarynda ýüze çykan ýedinji söweş bolany üçin, ol Bedir, Uhut, Hendek, Kuraýza, Müreýsi we Haýbar söweşlerinden soňraýüze çykan bolup çykýar.
Altynjy görnüş.Zätür-Rikä namazy diýip at alan namaz, ine, şu ýokarda beýan edilen namazdyr. Ýöne hezreti Äşe (r.a) bu namazy başga hili beýan edýär. Onuň beýan eden namazy altynjy görnüşi hasyl edýär. Ol şeýle diýýär: «Allahyň Resuly (s.a.w.) iftitah tekbirini aldy. Onuň arkasynda sap baglap duran jemagathem tekbir aldy. Soňra Allahyň Resuly (s.a.w.) rukuwa bardy, olarhem rukuwa bardylar. Soňra ol sejde etdi, olarhem sejde etdiler. Ilkinji sejdeden galkanda, olarhem galkdylar. Soňra Allahyň Resuly (s.a.w.) ikinji sejdä gitmezden, oturan ýerinde garaşdy. Olar bolsa özbaşlaryna ikinji sejdäni ýerine ýetirdiler. Soňra hem ýerlerinden turup, tä beýleki toparyň duran ýerine barýança yzlygyna götinläp ýörediler. Ondan soňra ikinji topar gelip namaza durdy. Olar iftitah tekbirini alyp, soňra özbaşdak ýagdaýda rukuwa bardylar. Soňra Allahyň Resuly (s.a.w.) ikinji sejdesine gidip, olarhem onuň bilen bilelikde sejde etdiler. Allahyň Resuly (s.a.w.) ikinji rekagata galkanyndan soň, olar özbaşlaryna ikinji sejdelerini etdiler. Soňra iki toparyň ikisi-de birlikde galkyp, Allahyň Resuly (s.a.w.) bilen birlikde namazy dowam etdiler. Allahyň Resuly (s.a.w.) rukuwa bardy, olaryňhem hemmesi birlikde rukuwa bardylar. Allahyň Resuly (s.a.w.) sejde etdi. Olaryňhem hemmesi birlikde sejde etdiler. Ýöne bu hereketleriň hemmesi ýokary derejedäki çaltlyk bilen bolup geçdi. Namazyň adatdan daşary ýagdaýda şeýle tiz okalandygyna garamazdan, hiç kim kemçilik goýbermeýärdi. Soňra Allahyň Resuly (s.a.w.) salam berdi. Allahyň Resuly (s.a.w),her bir kişi tutuş namazyň dowamynda özi bilen birlikde namaz okan ýagdaýda aýak üstüne galdy».
Ýedinji we sekizinji görnüşler.Bu görnüş Salyh ibn Hawwatyň sahaba Sehl ibn Ebu Hasmanyň (r.a) adyndan beýan eden görnüşi bolup, Mälik, Şapygy, Ahmet ibn Hanbal we Ebu Söwr ýaly ymamlaryň özleri üçin saýlap alan namazy şudur. Sehl ibn Ebu Hasmanyň (r.a) Ýezit ibn Rumanyň ýolundan gelip ýeten rowaýatyna görä, Allahyň Resuly (s.a.w.) Zätür-Rikä gününde bu namazy okadyp, sahabalaryň bir topary namaz okamak üçin onuň arka tarapynda sap baglapdyrlar. Beýleki toparhem duşmanyň garşysynda sap baglap durupdyr. Allahyň Resuly (s.a.w.) öz ýanyndaky sapa bir rekagat namaz okadanyndan soň, ol sapdakylar ikinji rekagaty özbaşlaryna tamam edip namazdan çykýançalar,Allahyň Resuly (s.a.w.) aýak üstünde duran ýerinde garaşypdyr. Ol sapdakylar namazdan çykansoňlar, duşmanyň garşysynda sap baglapdyrlar. Beýleki toparhem gelip, Allahyň Resulyna(s.a.w) uýupdyr. Allahyň Resuly (s.a.w.) heniz özüniň okamadyk ikinji rekagatyny olara okadanyndan soň, olarhem ýerlerinden galkyp, öz okamadyk rekagatlaryny özbaşlaryna tamamlaýançalar,oturyp garaşypdyr. Soňra hem sapdakylar bilen birlikde salam beripdir. Şapygy mezhebiniň alymlarynyň fykyh boýunça kitaplarynda duşman kyblanyň gapma-garşy tarapynda ýerleşen halatynda okalan Zätür-Rikä namazy şunuň ýaly beýan edilýär. Şular ýaly ýagdaýda namazy şeýle görnüşde okamaga rugsat berlişi ýaly, biraz yzrakda beýan ediljek onunjy görnüşde okamaga-da rugsat berilýär.
Ibn Apbas (r.a) hem Sehl ibn Ebu Hasmanyň (r.a) beýan eden namazy ýaly bir namazy beýan edýär. Bu rowaýata görä, ymam birinji topara birinji rekagaty okadyp, olaryň ýerine gelen ikinji topara hem bir rekagat okadanyndan soň salam berer. Ondan soňra-da toparlaryň ikisiniňhem adamlary özbaşlaryna bir rekagat namaz okap salam bererler. Ine, muňa ýedinji görnüş diýip bileris.
Hadys we fykyh kitaplarynda «Nahl», «Batny-nahl», «Batny-nahle» ýaly dürli atlar bilen duş gelýän namazlaryň hemmesi Nejid saparynda Zätür-Rikä diýilýän ýerde okalan namazlardyr.
Bu ýoldan gelen rowaýatda Buhary ony gürrüň beren sahabanyň adyny belli etmän, Salyh ibn Hawwat ibn Jubaýryň bu rowaýaty Zätür-Rikäde okalan namaza gatnaşan bir adamyň adyndan gürrüň berendigini aýdýar. Bu adamyň Sehl ibn Ebu Hasmadygyçak edilýär. Şonuň ýaly-da, Ýezit ibn Rumanyň ýolundan gelen başga bir rowaýatda onuň Salyh ibn Hawwadyň kakasy Hawwat ibn Jubaýryň gürrüň beren rowaýatydygy bellenilip geçilýär. Ýene Buhary öz kitabynda Kasym ibn Muhammet ibn Ebu Bekriň ýolundan Salyh ibn Hawwatyň gürrüň berip, Sehlden (r.a) eşidendigini habar berýän edil şonuň ýaly hadysyny-da ýerleşdiripdir. Ýöne bu ikinji rowaýat öňki rowaýat ýaly merfuw bolman, Salyhyň özünden gürrüň beren rowaýatydyr.
Sehl ibn Ebu Hasmanyň (r.a) Allahyň Resuly (s.a.w.) ýogalanda sekiz ýaşynda bolandygyny hadysçy alymlaryň anyklandyklaryna görä, onuň bäş ýaşyndaka Zätür-Rikä söweşine gatnaşyp bilmejekdigi öz-özünden düşnüklidir. Şonuň üçinhem Ýezit ibn Rumanyň ýolundan gelen senede görä, Salyh bu hadysy merfuw rowaýat hökmünde öz kakasynyň adyndan gürrüň beren bolup çykýar, beýleki ýoldan gelen senede görä bolsa, Sehlden eşidenlerini özüçe beýan eden adam bolýar.
Ýezit ibn Rumanyň ýolundan gelen bir rowaýatda: «Soňra Allahyň Resuly (s.a.w.) olar bilen birlikde salam berdi» diýilse, beýleki rowaýatda diňe: «Soňra salam berdi»diýlipdir. Birinji rowaýata görä, ymamkagdada, ikinji toparyň adamlary bolsa heniz okamadyk rekagatlaryny tamam edenlerinden soň, hersi özbaşyna salam berýärler. Ikinji rowaýata görä bolsa ymam teşehhüdi okap bolanyndan soň salam berip, beýlekiler bolsa ikinji rekagaty tamamlanlaryndan soň salam berýärler. Fykyh kitaplarynda Salatürrika ady bilen beýan edilen namaz, ine, şu Sehl ibn Hasmabilen baglanyşdyrylyp, hakykatda Hawwat ibn Jubaýryň gürrüň beren hadysy bolan we Ýezit ibn Rumanyň ýolundan gelip ýeten rowaýatdyr. Ymam Mäligiň özüniň Ýezit ibn Rumanyň rowaýatynysaýlap alandygyny aýtmagy bilen birlikde, başga bir rowaýatda iň soňunda bu pikirinden ýüz öwrendigi hem beýan edilýär. Ýöne mälikiler boýunça salamyň iki görnüşine-de ýol berilýär.
Dokuzynjy görnüş.Bu Huzaýfaibn Ýemanyň (r.a) okadan namaz görnüşidir. Yshak ibn Rahuýabilen Sufýan Söwri bu namazy-da okapdyrlar. Sagyt ibn As Tabarystanda wagty bir gün ýanyndakylara: «Allahyň Resulynyň (s.a.w) yzynda durup, gorkuly wagtda okalýan namazy haýsyňyz okapdyňyz?» diýen sorag bilen ýüz tutupdyr. Huzaýfa-da(r.a) şonda olara bir namaz okadypdyr. Ol iki toparyň her birine diňe bir rekagat namaz okadypdyr. Toparlaryň ikisi-de diňe şol bir rekagat namaz bilen galyp, namazlaryny tamam etmändirler. Bu beýana görä, ymam iki rekagat, jemagat bolsa birrekagat namaz okan bolup çykýar. Buharynyň kitabynda Ibn Apbasyň (r.a) adyndan beýan edilen hadys hem şuny tassyklaýan ýaly görünýär. Diňe duşman kybla tarapda bolany üçin, bu namaz wagtynda jemagatyň hemmesi birden Allahyň Resulyna(s.a.w) uýmak bilen iftitah tekbirini alypdyrlar. Birinji rekagatyň rukuwyny,sejdelerini diňe bir topar ýerine ýetireninden soň, ikinji rekagatyň rukuwyny we sejdelerini hem ikinji topar ýerine ýetirip, her bir topar namaz okaýan beýleki topara öz gezeginde garaşyp durupdyr. Bu hadysyň iň soňunda-da Ibn Apbas (r.a): «Bu wagtda jemagatyň hemmesi namaz içinde bolup, biri-birlerini goraýardylar» diýipdir. Müslimiň, Ebu Dawudyň we Nesaýynyň kitaplarynda beýan edilen rowaýatlara görä-de ol: «Allahü tagala Pygamberimiziň dili bilen namazy parahatçylykly döwürde dört rekagat, saparda iki rekagat, howp abananda bolsa bir rekagat edip okamagy parz edipdir» diýipdir.
Ýene Ibn Apbas (r.a) Allahyň Resulynyň (s.a.w) Zukaretdiýen ýerde şu hadysda beýan edilişi ýaly edip namaz okandygyny, ýagny her bir topara bir rekagat namaz okadyp, hiç bir toparyň soňra okamadyk beýleki rekagatlaryny kaza etmändiklerini rowaýat edýär. Bu Zeýt ibn Sabydyň (r.a) Zukaretnamazy hakyndaky rowaýatyna gabat gelýär. Zeýt (r.a): «Ol namaz jemagat üçin bir rekagat,Allahyň Resuly (s.a.w.) üçin iki rekagat boldy» diýip düşündirýär. Ebu Hüreýre we Ebu Musa Eşgary (Allah ikisindenhem razy bolsun!) hem-de tabygynlaryň käbiri gorky namazynyň her bir topar üçin bir rekagatdygy bilen ylalaşypdyrlar. Ýezit Fakyryň, Ebu Musanyň, Uleý ibn Rebahyň öz gezeklerinde Jabyryň (r.a) adyndan beýan eden rowaýatlarynda hem şu pikir öňe sürülýär. Bu rowaýatda beýan edilişine görä, Ýezit Fakyr Jabyrdan (r.a): «Saparda okalýan iki rekagat namaz gysgaldylan namazmydyr?» diýip soraýar. Ol hem: «Sapardaky iki rekagat doly bir namazdyr. Gysgaldylan namaz bolsa söweş mahalynda okalýan bir rekagatdyr. Biz bir gezek Allahyň Resuly (s.a.w.) bilen birlikde söweş edip ýörkäk namaz üçin kamat getirildi. Allahyň Resuly (s.a.w.) namaza durdy. Bir topar onuň arka tarapynda durup, beýleki topar ýüzüni duşman tarapa öwürdi. Allahyň Resuly (s.a.w.) birinji topara rukuwy we sejdeleri bilen birlikde bir rekagat namaz okatdy. Ol rekagaty okap bolan topar, beýleki toparyň duran ýerine, olarhem Allahyň Resulynyň (s.a.w) arka tarapyna geçdiler. Allahyň Resuly (s.a.w.) olara-da rukuw we sejdeleri bilen birlikde bir rekagat okadanyndan soň, kagdaoturyp salam berdi. Şol wagt onuň arka tarapynda duranlarhem, duşmana tarap bakyp duranlarhem salam berdiler. Allahyň Resuly (s.a.w.) iki rekagat, jemagat bolsa bir rekagat namaz okady» diýip jogap berýär. Jabyr bulary gürrüň bereninden soň: «We izä künte fiýhim fe-akamte lehümüssaläte» («Nisa» süresiniň 102-nji aýaty) aýatyny hem okanmyş. Ýöne Ebu Dawudyň beýan etmegine görä, Ýezit Fakyryň başga bir ýoldan gelen rowaýatynda: «Jemagat bir rekagaty kaza etdi» diýen goşmaça hem barmyş. Bu aýdylan söz,sekizinji görnüş beýan edilende Ebu Hüreýräniň (r.a) adyndan beýan edilen: «Bir rekagat namaz okady» diýen sözüň: «Jemagat bilen bir rekagat namaz okady» diýmegi aňladyşy ýaly, Ibn Apbasyň (r.a) biraz ozal geçen: «Hiç bir topar kaza etmedi» sözüniň: «Arkaýynçylyk wagtynda namazy gaýtadan okamady» diýen manyny berýändigini aýdypdyrlar.
Onunjy görnüş.Bu Ebu Bekräniň (r.a) gürrüň beren görnüşidir. Bu beýana görä, Allahyň Resuly (s.a.w.) öýle namazynda sahabalary iki topara bölüp, bir topary duşmandan häzir bolup durmak üçin goýup, soňra öz arka tarapynda sap baglantopara iki rekagat namaz okadyp salam beripdir. Soňra toparlar ýerlerini çalşyp, Allahyň Resuly (s.a.w.) heniz namaz okamadyk topardakylara-da iki rekagat namaz okadyp,salam beripdir. Diýmek, Allahyň Resuly (s.a.w.) iki gezek salam bermek bilen iki gezek iki rekagatdan, jemagatyň her biri-de diňe iki rekagatdan ybarat namaz okan bolup çykýar.
Şonuň ýaly-da, Ebu Bekräniň (r.a) agşam namazy hakynda-da bir rowaýaty bolup, onda Allahyň Resulynyň (s.a.w) iki gezekde üç-üçden alty rekagat namaz okandygy aýdylýar.
Jabyryň (r.a) hem gorky namazy barada şuňa meňzeş bir rowaýaty bar. Bu rowaýatda: «Allahyň Resuly (s.a.w.) Nahladamuharyp tiresiniň daşyny gabap ýatyrdy. Şol wagt namaza çagyryldy. Allahyň Resuly (s.a.w.) sahabalary iki topara böldi. Bir topardakylar duşmana tarap ýönelip, özara gürrüňleşýärdiler. Beýleki topardakylara bolsa Allahyň Resuly (s.a.w.) iki rekagat namaz okadyp, salam berdi» diýlip, yzy hem edil Ebu Bekräniň (r.a) rowaýatyndaky ýaly dowam etdirilýär. Ymam Mälik: «Gorkuly wagtda okalýan namaz barada eşiden iň gowy rowaýatym şudur» diýýär. Ýöne Süleýman Ýeşküriniň hem-de Ebu Zubaýryň ýollaryndan gelen rowaýatlarda Jabyr (r.a) gorkuly wagtda okalýan namaz hakdaky aýaty-kerimäniň Batny-Nahladainendigini aýdýar. Bu bolsa Asfan namazy hakdaky rowaýata ters gelýär. Bu ýerde Asfanda okalan namaz ýaly bir namazyň okalandygy aýdyljak bolunýar.
Şapygy mezhebiniň alymlarynyň kitaplarynda: «Batny-Nahl namazy» ady bilen belli bolup, duşman kyblanyň garşysynda bolanda okalan namaz şudur. Ýöne, olaryň pikiri boýunça,bu ýagdaýda namaz okalanda, Zätür-Rikä namazy Batny-Nahl namazyndan has gowudyr. Hasan Basry bolsa Ebu Bekräniň (r.a) rowaýatynyň edil şonuň ýaly bolany üçin, bu görnüşi beýleki görnüşleriň hemmesinden gowy hasaplap, şu boýunça fetwa hem beripdir. Sebäbi Ebu Bekre (r.a) Hunaýn söweşinden soňraTaifiň daşy gabalanda yslam dinine girip, onuň gatnaşan bu namazy-da beýleki namazlaryň hemmesinden soň okalypdyr. Hatda şondan soňragorky namazy okalmandyr diýseňhem bolar. Sebäbi Allahyň Resuly (s.a.w.) şondan soňraTebuk gazasyna giden hem bolsa, duşman bilen garşylaşmandyr.
Howp abanyp duran wagtynda okalan agşam namazy babatda aýdylanda bolsa, bu namaz saparda-da, parahatçylykly döwürde-de, arkaýynçylykda-da, howp abanýan wagtda-da — mydama üç rekagatdyr. Ibn Ebu Şeýbäniň öz kitabynda ýerleşdiren bir rowaýatyna görä, Aly (r.a): «Gorkuly wagtda okalýan namazy agşam namazyndan başga namazlarda Allahyň Resuly (s.a.w.) bilen birlikde mydama iki rekagat edip okadym» diýýär.
Howp abanyp durka okalan agşam namazynyň ýerine ýetirilişi babatda aýdylanda bolsa, Ebu Hanifä, Ebu Ýusuba, Muhammede, Züfere, Mälige, Hasan ibn Salyha, Ewzaýa we Şapyga görä, ymam birinji topardakylara iki, ikinji topardakylara-da bir rekagat namaz okadar. Diňe Mälik bilen Şapygynyň pikirlerine görä, ymam birinji topardakylar soňky rekagatlaryny okap bolýançalar aýak üstünde durup, soňra ikinji topardakylara üçünji rekagaty okadyp salam berer. Ikinji topardakylarhem terk eden iki rekagatlaryny tamam ederler. Şapygy: «Ikinji rekagatdan soňraymamyň dik durup garaşmagyň ýerine oturyp garaşmagy we salamy ikinji topardakylar namazyny tamamlaýança yza çekmegi hem bolýar» diýýär. Mundan başga-da,hezreti Alynyň (r.a) Leýletül-Haryrdaokadan agşam namazyndanhem görnüşine görä, ymam Şapygynyň pikiri boýunça, ymamyň birinji topardakylara bir, ikinji topardakylara iki rekagat okatmagy bolýanhem bolsa, munuň birinji hili okadylyşy has gowudyr. Sebäbi beýle edilende,ikinji topardakylar bir teşehhüdi bolmalysyndan artyk ýerine ýetirmeli bolarlar. Mysal üçin, Sufýan Söwrä görä, ymam arka tarapynda sap baglap duran birinji topardakylara bir rekagat namaz okadanyndan soň, olar beýleki topardakylaryň ýerine duşmanyň garşysynda durmak üçin giderler. Ikinji topardakylarhem gelip, ymam bilen birlikde bir rekagat namaz okap, onuň bilen teşehhüde oturarlar. Ymam üçünji rekagaty okamak üçin ýerinden turanda, toparlar ýene ýerlerini çalşyp, birinji bolup namaza başlan topardakylar ikinji rekagatlaryny okap, teşehhütden soň, şol wagta çenli aýak üstünde garaşyp duran ymama goşularlar. Bular ymam bilen birlikde namazlaryny tamamlanlaryndan soň, beýleki topardakylaryň duran ýerine giderler. Olarhem gelip, heniz okamadyk beýleki iki rekagatlaryny okarlar.
Gorky namazy hakdaky rowaýatlarda bu namazyň dürli görnüşlerde beýan edilmegi, Allahyň Resulynyň (s.a.w) şol namazlarynyň her birini başga-başga wagtlarda okap, gorkuly wagtda okalýan namaz baradaky aýaty-kerimelere esaslanyp, duşmandan ägä bolmak üçin bu namazyň haýsy görnüşi amatly bolan bolsa, şol görnüşi hem saýlap almagy bilen baglanyşyklydyr. Şol sebäpli hem namazlaryň görnüşleriniň arasynda uly tapawutlaryň bolmagy bilen birlikde fykyhçy alymlar ol ýa-da beýleki görnüşi saýlap alandyklary üçin biri-birlerini ýazgarmandyrlar. Mysal üçin, Ahmet ibn Hanbal ygtybarly rowaýatlarda beýan edilen bu namazlaryň haýsy biri okalsa-da,oňa rugsat berilýändigi bilen ylalaşypdyr. Bu rowaýatlaryň birini ýa-da ikisini beýlekilerden öňe tutan fykyhçy alymlaryň käbirleri hadyslaryň öň ýa-da soň ýüze çykandyklaryna seredip, öň ýüze çykandyklary mälim bolan hadyslaryň höküminiň ýatyrylandygy bilen ylalaşypdyrlar we haçan ýüze çykandyklary belli bolmadyk hadyslaryň haýsynyň beýlekilerden üstündigini özleriçe başga deliller arkaly delillendiripdirler. Ymam Mälik we ymam Şapygy ýalyalymlarbolsa bu hadyslaryň haýsysynyň rawylarynyň sany has köp we ygtybarly bolsa, şoňa daýanypdyrlar. Hanefi mezhebiniň alymlary ýaly birtopar alym bolsa bu namazyň Kurany-Kerimdäki beýanyna haýsy hadys has gowy gabat gelýän bolsa, şony kabul etmek bilen birlikde, garşydaşlaryna ýowuz daramakdanhem daşda durupdyrlar. Ymam Ebu Hanife bilen onuň mezhebine eýeren müjtehit alymlar Allahyň kitabyndaky beýanyň anyk we bir ýerde gelýändigini göz öňünde tutup, hadyslaryň ygtybarlydyklary belli bolsa-da, olaryň Kurany-Kerimdäki beýana gabat gelýänleriniň dogrudygyny aýdýarlar.
Beýleki alymlarhem bu namazyň,hem duşmandan ägä bolmak, hem-deparz bolan ybadaty terk etmezlik üçin kanunlaşdyrylandygy bilen birlikde, onuň Kurany-Kerimdäki beýanynyňhem onuň okalyşyny hemme taraplaýyn belli etmäge hyzmat etmän, ýüze çykyp biljek ýagdaýy aňlatmaga hyzmat edýänligi sebäpli,bu iki maksada gürrüň berlen görnüşleriň haýsysy arkaly ýetmek mümkin bolsa, şol görnüş boýunça namaz okalyp bilinjekdigini aýdýarlar. Hanefi mezhebiniň fykyhçy alymlaryndan Ebu Bekr Jessäs hanefi mezhebiniň alymlarynyň bu jedeline goşulmak bilen: «Bu görnüşleriň arasyndan diňe biriniň hökmüniň hökmany we beýlekileriniň ýatyrylan bolmagynyň mümkin bolşy ýaly, ymmata gaçara-kowara maý bermek we görnüşleriň haýsy hem bolsa birini saýlap alan fakihiň günäkär bolmagynyň öňüni almak üçin, şol görnüşleriň hemmesiniňhem kanuny we ýatyrylmadyk bolmagy gowudyr. Şeýle bolanda,bu görnüşleriň haýsy hem bolsa birine eýeren adam, bu eden işi sebäpli azaba duçar bolmaz» diýýär.
«MuhtasaryKerhi» atly kitabyň tefsirçisi Kuduwry bilen «MuhtasaryKuduwry» kitabyna tefsir ýazan Ebu Nasr Bagdady hem: «Bu görnüşleriň hemmesine hem eýerip bolar. Jedel diňe olaryň haýsysynyň has gowudygy hakdadyr» diýýärler.
Hanefi mezhebiniň alymlarynyň saýlap alan usullaryna görä, Kurany-Kerimdäki beýana iň bir gabat gelmedigi Jabyr bilen Ebu Bekräniň (Allah ikisindenhem razy bolsun!) beýan eden görnüşleri bolup (bu görnüş boýunça, Allahyň Resuly (s.a.w.) her bir topara aýratynlykda iki rekagat namaz okadýar), iň soňky gorky namazynyňhem şol görnüşe görä okadylandygyndan çen tutup, olar bu namaz okalan wagtynda Allahyň Resulynyň (s.a.w) mukym ýagdaýynda bolandygy, ýagny namazy gysgaltmagy zerurlyga öwürýän uzyn bir sapara gitmegi niýet etmändigi baradaky çaklamany öňe sürýärler ýa-da bu iki sahabanyň: «Iki rekagatdan soňrasalam berdi» diýmek bilen namazyň içindäki teşehhüdi göz öňünde tutandyklarynyaýdýarlar. Sebäbi olaryň usullary boýunça, parz namazyny okaýanyň nepil namazyny okaýana uýmagynyň dogry bolmaýşy ýaly, olaryň beren habarynyň manysy Kurany-Kerimdäki beýanyň manysyna-da ters gelýär.
2 Hijazyň we Ýemeniň Gulzum (Gyzyl) deňziniň kenaryna ýakyn ýerleşýän böleklerine Tihame diýlip at berlişi ýaly, Hijazdan çykaňda Yrak tarapda deňizden ýokarda ýerleşýän ýerleriň hemmesine-de Nejid diýilýär. Nejid söweşi Zätür-Rikä söweşidir. Bu ýerde gatafan taýpasyndan bolan hasafawe saglaba tirelerine garşy urşulypdy. Bu sapar wagtynda Allahyň Resuly (s.a.w.) tarapyndan (Ibn Yshagyň aýtmagyna görä) Ebu Zer (r.a), başga bir rowaýata görä-de Osman ibn Affan (r.a) Medinäniň amyly edilip bellenipdi. Bu söweşiň haçan bolup geçendigi barada Allahyň Resulynyň (s.a.w) ömür ýoluny beýan edenleriň arasynda dürli pikirler bar. Olaryň kimi onuň Bedir söweşinden alty aý soň, kimi Uhut söweşinden ozal, kimi hijretiň dördünji, kimi bäşinji, kimi altynjy, kimi-de ýedinji ýylynda bolup geçendigini aýdýarlar. Buharynyň yşaratyna görä we Ibn Hajar Askalanynyň takyklamagy boýunça, bu wakanyň hijretiň ýedinji ýylynda bolup geçendigi hakdaky rowaýat dogrudyr. Ebu Hüreýräniň we Ebu Musa Eşgarynyň bu söweşe özleriniňhem gatnaşandyklaryny aýtmaklary we Jabyryň bu söweşiň Allahyň Resulynyň (s.a.w) gatnaşan ýedinji söweşidigini habar bermegi muňaşübhe goýmaýar. Sebäbi Ebu Musadyr Ebu Hüreýre (Allah ikisindenhem razy bolsun!) Allahyň Resuly (s.a.w.) Haýbardawagty biriÝemenden, beýlekisi bolsa Dews diýaryndan gelip, oňa gowşupdyrlar. Haýbar wakasynyň bolsa hijretiň ýedinji ýylynda bolup geçendigi mälimdir. Jabyryň (r.a) gürrüň beren rowaýatyndanhem bu söweşiň hijriniň ýedinji ýylynda bolup geçendigi barada many çykarmak mümkin bolşy ýaly, hakykatdanhem uruş edilen gazawatlaryň ýedinjisidigi hakda hem many çykaryp bolýar.
Gorkuly wagtda okalýan namaz hakyndaky aýaty-kerime Hudeýbiýe ýaraşygynyň baglaşylan ýylynda Asfanda inip, ilkinji gorky namazy şol ýerde okalypdyr.
3 Allahyň Resulynyň (s.a.w) arka tarapynda baglanan sap duşmanyň atan peýkamyýetmejek bir ýerdedi.
4 Allahyň Resuly (s.a.w.) bu ikinji rekagatyň sejdelerini ýerine ýetireninden soň aýaga galkypdyr. Birinji rekagaty onuň bilen okanlarhem aýak üstüne galyp, duşmana garşy duranlaryň ýerlerini eýelemek üçin olaryň duran tarapyna gitdipdirler.
5 Ikinji topar gelip, arka tarapynda sap baglaýança,Allahyň Resuly (s.a.w.) kyýamda kyragat bilen meşgul bolup, olara garaşypdyr.
6 Hanefi mezhebiniň ymamlarynyň saýlap alan namazlarynyň şu namazdygy barada ýokarda aýdylypdy (birinji görnüş). Ymam Mälik bilen ymam Şapygy boýunça-da gorkuly wagtda okalýan namazyň bir görnüşi şudur. Hatda mäliki mezhebinden bolan Ibn Adylber bu hadysyň rawylar zynjyrynyň ygtybarlydygy we ymama uýýan kişiniň ymamdan öň salam bermeli däldigi hakdaky usula laýyk gelýändigi sebäpli,onda beýan edilýän görnüşi beýlekilerden öňe-de tutupdyr. Ýöne ymamyň ikinji topar bilen birlikde salam bermek üçin garaşmagyny ymam Şapygy saýlap alypdyr. Ol bu pikirini Sehl ibn Ebu Husmanyň (r.a) gürrüň beren rowaýatyndaky: «Olar bilen birlikde salam berdi» jümle bilen esaslandyrypdyr (sekizinji görnüş). Ymam Şapygy Ýezit ibn Rumanyň ýolundan gelen bu rowaýatdan söz açyp: «Gorkly wagtda okalýan namaz barada eşiden iň gowy rowaýatym şudur» diýýär.
Bu namaz baradaky aýaty-kerimede-de, bu hakdaky hadyslarda-da bu namazy jemagat bolup okajaklaryň iki topara bölünmelidigi beýan edilip, bir toparyň beýleki topara san taýdan gatnaşygy barada hiç zat aýdylmandygyndan çen tutup, bu iki toparyň adamlarynyň sanynyň biriniň beýlekisindenaz ýa-da köp bolmagynyň parhynyň ýokdugyny aýdyp bolar. Diňe jemi namaz okaýan adamlaryň sany üçden az bolmaly däldir. Olaryň biri ymam bolar, biri oňa uýar, beýlekisi-de olary gorar. Ýöne ymam Şapygy her bir topardaky adamlaryň sanynyň üçden az bolmagyny mekruwh hasaplapdyr.
Gorky namazy sapar wagtynda-da, oturymly ýeriňde-de okalyp bilner. Ýöne hanefi mezhebiniň alymlaryna görä, mukymlaryň gorky namazy-da mysapyrlaryň okaýan gorky namazlary ýaly iki rekagat bolar. Ymam Şapygy, ymam Ahmet we bir meşhur sözüne görä, ymam Mälik hem şu pikirde bolupdyrlar.
Gorky namazy hakdaky aýatlar bilen Allahyň Resulynyň (s.a.w) hadyslary jemagat bolup namaz okamagyň ähmiýetini ýene bir gezek örän aýdyň görkezýär. Gorky namazynyň jemagat bolup okalyp bilinmegi üçin,başga hiç bir namazda rugsat berilmejek, başga namazy şübhesiz bozjak birnäçe hereketleriň edilmegine rugsat edilipdir. Özbaşdak namaz okalanda bu hereketleri etmäge hiç hili zerurlyk galmaz. Jemagat bolup namaz okamagy wajyp hasaplaýanlaryň elinde bular örän kuwwatly serişdä öwrülýär.
Bu namaz abanýan howp güýçli bolmadyk ýagdaýynda okalan namazdyr. Howp güýçli bolanda okalýan namaz indiki hadysda beýan edilipdir.