270 Allahyň Resulynyň (s.a.w) hijret etmäge rugsat alyp, Medinä göç etmegi
عَنْ أَنَسٍ رَضِي اللَّهُ عَنْهُ قَالَ: قَدِمَ النَّبِي صَلَّى الله عَلَيْهِ وسَلَّمَ الْمَدِينَةَ ، فَنَزَلَ أَعَلَى الْمَدِينَةِ فِي حَيٍّ يُقَالُ لَهُمْ بَنُو عَمْرِو بْنِ عَوْفٍ ، فَأَقَامَ النَّبِيُّ صَلَّى الله عَلَيْهِ وسَلَّمَ فِيهِمْ أَرْبَعَ عَشْرَةَ لَيلَةً ، ثُمَّ أَرْسَلَ إلَى بَنِي النَّجَّارِ ، فَجَاؤُوا مُتَقلِّدِينَ السُّيُوفَ ، فَكَأَنِّي أَنْظُرُ إلَى النَّبِي صَلَّى الله عَلَيْهِ وسَلَّمَ عَلَي رَاحِلتِهِ ، وَأَبُو بكْرٍ رَضِي اللَّهُ عَنْهُ رِدْفُهُ ، وَمَلأُ بَنِي النَّجَّارِ حَوْلَهُ ، حتى أَلْقَى رَحْلَهُ بِفَنَاءِ أَبِي أَيوبَ ، وَكَانَ يُحِبُّ أَنْ يُصلى حَيْثُ أَدْرَكَتْهُ الصَّلاَةُ ، وَيُصلى فِي مَرَابِضِ الْغَنَمِ ، وَأنَّهُ أَمَرَ بِبِنَاءِ الْمَسْجِدِ ، فَأرْسَلَ إلَى مَلأِ بَنِي النَّجَّارِ فَقَالَ: يَا بَنِي النَّجَّارِ: ( ثَامِنُوني بِحَائِطِكُمْ هذَا). قَالُوا : لاَ وَاللَّهِ لاَ نَطْلُبُ ثَمَنَهُ إلاَّ إلَى اللَّهِ تَعَالَي ، قَالَ أَنَسٌ: فَكَانَ فِيهِ مَا أَقُولُ لَكُمْ قُبُورُ ، الْمُشْرِكِينَ وَفِيهِ خِرَبٌ وَفِيهِ نَخْلٌ ، فَأَمَرَ النَّبِي صَلَّى الله عَلَيْهِ وسَلَّمَ بِقُبُورِ الْمُشْرِكِينَ فَنُبِشَتْ ، ثُمَّ بِالْخِرَبِ فَسُوِّيَتْ ، وَبالنَّخْلِ فَقُطِعَ ، فَصَفُّوا النَّخْلَ قِبْلَةَ الْمَسْجِدِ ، وَجَعَلُوا عِضَادَتَيْهِ الْحِجَارَةَ ، وَجَعَلُوا يَنْقُلُونَ الصَّخْرَ وَهُمْ يَرْتَجِزُونَ وَالنَّبِيُّ صَلَّى الله عَلَيْهِ وسَلَّمَ مَعَهُمْ وَهُوَ يَقُولُ: اللَّهُمَّ لا خَيْرَ إلاَّ خَيْرُ الآخِرَهْ فاغْفِرْ لِلأَنْصَارِ وَالْمُهَاجِرَهْ.
Enes ibn Mälik (r.a.) şeýle diýipdir: «Allahyň Resuly (s.a.w.) hijret etmäge rugsat berilmegi bilen sapara çykyp, Medinäniň ýokary tarapyndaky1 Amr ibn Awf ogullarynyň ýaşaýan ýerinde düşledi. Allahyň Resuly (s.a.w.) olaryň arasynda on dört gün ýaşady2. Soňra öz daýylary bolan Neçjar ogullaryna3 habar ýollady. Olar hem gylyçlaryny boýunlaryndan asyp, ýetip geldiler. Allahyň Resuly (s.a.w.) Kaswa atly düýesiniň üstünde, Ebu Bekr (r.a.) bolsa onuň düýesiniň syrtynda oturyp, Neçjar ogullarynyň adamlary hem daş-töweregini gurşap alyp, ýola çykyşlary häzir hem gözümiň öňünde. Iň soňunda ol Ebu Eýýup Hamyt ibn Zeýt Ensarynyň howlusynda düýesini çökerdi4. Allahyň Resuly (s.a.w.) nirede namaz wagty girse, şol ýerde hem namaz okamagy halardy. Onuň namazyny dowarlaryň agyllarynda okan gezekleri hem bolupdy. Soňra Allahyň Resuly (s.a.w.) metjit gurmaga buýruk berdi. Ol Neçjar ogullarynyň adamlarynyň ýanyna birini ýollap, oňa öz adyndan: «Eý, Neçjar ogullary, gurluşyk ediljek ýeriň bahasyny aýdyň, ony töläýin» diýmegi tabşyrdy5. Olar bolsa: «Allahü tagala bar, bu bolmaz. Biz onuň öwezini diňe Allahü tagaladan almak isleýäris» diýdiler. Metjit gurmak üçin bölünip alnan ýerde birnäçe müşrügiň mazary, haraba öwrülip giden öýler we hurma agaçlary bardy. Allahyň Resulynyň buýurmagy bilen şol mazarlardan müşrükleriň süňkleri köwlenip alnyp, başga bir ýerde jaýlandy, harabalar tekizlenildi, hurma agaçlary düýbünden kesildi. Pürdelen hurma agaçlaryny direg hökmünde metjidiň kybla tarapynda hatarlap goýdular6 we gapynyň ýan söýelerini daşdan ördüler. Sahabalar rejezler okap, daş daşamaga başladylar. Allahyň Resuly (s.a.w.) olar bilen bilelikde rejez okap: „Allahümme lä haýra illä haýrul-ahira, Fagfir lil-ensari wel-muhajira”(«Allahym, ahyrýet haýryndan başga haýyr ýokdur. Şeýle bolsa, ensar bilen muhajiriň günäsini öt»)diýýärdi»7.
1Medinäniň iň belent tarapy diýmekdir. Muňa düşündiriş beren adamlar Medinäniň iň belent tarapynyň Aliýe diýlip atlandyrylandygyny aýdýarlar. «Mu’jemül-Büldan» kitabynda düşündirilişine görä bolsa,Medinäniň Nejid diýen ýerinden dogry Tyhama tarapda ýerleşen obalara we şäherlere Aliýe, Tyhamadan dogry Medine tarapda ýerleşenlerine bolsa Säfile diýlipmiş. Eýýüp Sabri Paşşa hem öz «Mir’äti-Medine» atly kitabynda şeýle ýazýar: «Aliýe atly iki sany ýer bolup, biri Hijazyň uly bir şäheridir, beýlekisi bolsa Medinäniň çäginde ýerleşýändir. Hijazyň Aliýesi Hijaz ülkesiniň iň gowy we belent ýeridir. Medinedäki Aliýe bolsa, bu şäheriň kybla tarapynda ýerleşýän Kuba obasy we bu obanyň belent tarapy bolup, onuň bäri başynyň Metjidi-Sagadat bilen arasy bir mil, aňry çetiniň arasy bolsa üç ýa-da dört mildir. Ýöne bu kesgitleme Medine Aliýesiniň şäheriň çägindäki bölegine degişlidir. Onuň şäheriň daşynda ýerleşýän böleginiň aňry çeti bilen Medinäniň çäginde ýerleşýän Aliýäniň arasy alty we has kän bolanda sekiz mildir». Bu düşündirişlere görä, Medine Aliýesi diýmek bilen Medinäniň Nejid tarapyndaky iň daşda ýerleşýän ilatly nokady göz öňünde tutulýar. Bu ilatly nokat Medineden Mekgä tarap gidýän ýol bilen iki mil ýöräňde çepinde galýan Kuba obasydyr. Ol hazerijilerden Amr ibn Awf ogullarynyň ýurdudyr. Yslamda jemagata degişli ilkinji metjit şol ýerde bina edildi. Bu metjidiň kyblasy Beýtil-Mukaddesiň ýerleşýän tarapyndady. Allahyň Resuly (s.a.w.) şol ýerde jemagat namazyny sahabalara ilkinji gezek aç-açan okadypdy.
Allahyň Resulynyň (s.a.w.) haýsy günde hijret edendigi we şol hijretiň taryhy baradaky rowaýatlar bu wakany biri-birlerinden üýtgeşik beýan edýän hem bolsalar, olaryň has ygtybarlylaryna we meşhurlaryna görä, Söwr gowagyndan duşenbe güni çykylyp, Kuba obasyna-da başga bir duşenbede öýläniň öň ýany barlypdyr. Kazy Ahmet Muhtar Paşşanyň «Islahüt-takwim» atly kitabynda bu baradaky meşhur rowaýatlar hasaplaýyş tehnikasynyň kömegi bilen deňeşdirilip görlüp, Allahyň Resulynyň (s.a.w.) milady ýyl hasaby boýunça 622-nji ýylyň sentýabrynda, Rabyülewwel aýynyň 8-ne — duşenbe güni Kuba obasyna barandygy aýdylýar.
2Allahyň Resuly (s.a.w.) Kuba obasynda ýaşan döwründe,ewsilerden Gülsüm ibn Hydmyň öýüne myhman bolupdyr. Onuň Sagt ibn Haýsemäniň öýüne-de myhman bolandygy aýdylýan hem bolsa, Allahyň Resulynyň (s.a.w.) her gün Sagt ibn Haýsemäniň öýüne baryp, zyýaratçylary şol ýerde kabul edeni üçin, şeýle gürrüň ýüze çykypdyr. Şu ýerde aýdylyşy ýaly we hadysçylaryň köpüsiniň rowaýat etmeklerine görä, Allahyň Resulynyň bu ýerde ýaşan wagty on dört gün bolsa-da, Buharynyň kitabyndaky MüstemlidirHamawy bilen baglanyşdyrylýan rowaýata görä, ol ýigrimi dört güne, Zührä görä, on güne, Uwaýmyr ibn Sagdyň rowaýatyna görä, on sekiz güne çekipdir. «Mewähibi-Ledünniýe» kitabynda bolsa, Allahyň Resulynyň duşanbe, sişenbe, çarşenbe we penşenbe günleri Kuba obasynda galyp, metjidi-şeribi guranyndan soň, juma güni guşluk wagtlary ýola çykandygy we ilkinji juma namazyny Rahunadaky Salym ibn Awfyň ýurdunda okadandygy aýdylýar. Rahunadaky metjidiň ady El-Gubaýp we Metjidi-Jumadyr. Her näme bolanda-da, Allahyň Resulynyň (s.a.w.) Kubadan çykyp, Medinä juma güni ugrandygy bellidir. Enes ibn Mäligiň bu ýerde gürrüňini edýän sapary Allahyň Resulynyň (s.a.w.) şu juma namazyndan soňra Medinä eden saparydyr.
3Allahyň Resulynyň (s.a.w.) atasynyň kakasy Haşym ibn Abdymenaf neçjarylardan (Ibn Hyşamyň aýtmagyna görä) Amr ibn Zeýdiň gyzy Selmä öýlenip, ondan hem Pygamberimiziň (s.a.w.) atasy Abdylmuttalyp dünýä inipdir. Şonuň üçin hem Neçjar ogullary Allahyň Resulynyň (s.a.w.) daýylary bolýar.
4Wu howly Allahü tagalanyň ýolunda söweşmek üçin Kostantiniýýä gelip, Hakyň rehmetine gowşan we bu günki günde mazary musulmanlaryň zyýarat edýän ýerine öwrülen Ebu Eýýup Halyt ibn Zeýt Ensary Hazreji Neçjarynyň (r.a.) howlusydyr. Allahyň Resulynyň (s.a.w.) ömür ýoluny ýazyjylaryň beýan etmegine görä, Allahyň Resuly (s.a.w.) Medinä girende, münüp oturan Kaswa atly düýesini öz ugruna goýberipdir. Düýe ensaryň ýaşaýan haýsy etrapçasyna alyp barsa, şol ýeriň ilaty Akabada eden ähtlerine wepalydyklaryna kakdyryp: «Ýa Allahyň Resuly, ine bu ýere, kuwwat eýelerine, duşmanlaryň eliniň uzamagyna garşy durjaklara buýruň» diýip, düýäniň ýüpünden ýapyşyp, özlerine tarap çekipdirler. Allahyň Resuly-da (s.a.w.) olaryň hijisiniň göwnüni ýykman: «Düýäni goýberiň, ol Allahü tagalanyň ýöre diýen tarapyna barýar, göreliň nirede togtajagyny» diýiberipdir. Kaswa bolsa sagyna, soluna bakyp, ýoluny dowam edýär eken. Ol iň soňunda Mälik ibn Neçjarynyň öýüniň öňüne –häzirki Metjidi-Sagadatyň gapysynyň duran ýerine gelip, aşak çöküpdir. Buöý şol döwürlerde Esat ibn Zuraranyň (ýene bir maglumata görä bolsa, Mugaz ibn Afranyň (r.a.) howandarlygy astynda bolan iki ýetimiň –Rafy ibn Amr ogullary Sehl bilen Süheýliň) öýüdi. Düýe Allahyň Resuly (s.a.w.) heniz üstünden düşmänkä ýerinden galkypdyr-da, Ebu Eýýup Ensarynyň (r.a.) gapysynyň öňüne baryp çökupdir. Soňra şol ýerden hem galkyp, ilki çöken ýerine dolanypdyr-da, buýerde indi gutarnykly çöküpdir. Bir karara gelendigini we ynjalandygyny duýdurmak üçin,düýe boýnuny ýere goýup bögüripdir.Allahyň Resuly (s.a.w.): «Menzilimiz, inşalla, şu ýeridir» diýip düýesinden düşüpdir. Soňra Ebu Eýýup düýäniň howudyny Zeýt ibn Harysa (r.a.) bilen bilelikde öýüne getiripdir.
5Daşyna diwar aýlanan bu ýer öňki düşündirişde atlary tutulan Sehl ibn Rafy ibn Amr bilen onuň dogany Suheýliň –bu iki ýetimiň ýeri bolup, Allahyň Resulynyň (s.a.w.) Kaswa atly düýesiniň birinji we soňky çöken ýeridir. Ibn Sagt tarapyndanWakydynyň adyndan beýan edilen rowaýata görä, Allahyň Resuly (s.a.w.) şol ýeri on dinara satyn alypdyr. Puly Ebu Bekr (r.a.) töläpdir.
6Bu ýerde gürrüňi edilýän kybla şol döwürde Beýtil-Mukaddes tarapda hasaplanan kybladyr. Ygtybarly kitaplarda beýan edilişine görä, Pygamberimiziň (s.a.w.) zamanynda metjit kerpiçden bina edilip, üçegi hurma şahalary bilen örtülip, direglerine derek hem hurma agaçlarynyň ýogyn bölegi ulanylypdyr. Bu mukaddes ýer ilkibaşda üç arşyn beýiklikdäki daş esasyň üstünde gurlan adam boýy diwarlary bolan we taraplary ýüz arşyn bolan binadan ybarat eken.
7وَمَا عَلَّمْنَاهُ الشِّعْرَ وَمَا يَنْبَغِي لَهُ إِنْ هُوَ إِلَّا ذِكْرٌ وَقُرْآَنٌ مُبِينٌ= „We mä allemnähüşşygra we mä ýenbagyý lehuw. In hüwe illä zikrün we Kuränün mübiýnün”(golaý manysy: «Biz pygamberimize şygyr düzmegi öwretmedik. Bu oňa gelişmez hem. Onuň aýdýany diňe Allahü tagaladan gelen öwütden we aýdyň Kurandan başga zat däldir»(«Ýasin» süresiniň 69-njy aýaty) aýaty-kerimesinden çen tutsak, Pygamberimize (s.a.w.) şahyr diýmek dürs däldir. Metjit gurlan wagtynda Pygamberimiziň (s.a.w.) bu hadysda getirilen rejezden hem başga: «Häzel-himälü lä himälü Haýbar, häzä eberru Rebbünä we ather» rejezini aýdandygy, şonuň ýaly-da, ýene bir söweş mahaly: «Hel enti illä ysbe’un demiýti, we fiý sebiýlillähi mä lakyýti»hemde: «Enennebiýýu lä kezib, enebnü Abdylmuttalyp» diýip seslenendigi ygtybarly kitaplarda gürrüň berilýär. Ýöne Allahyň Resulynyň (s.a.w.) aýdan bu sözleriniň hemmesi hem rejezdir. Rejez bolsa ýarysy ýa-da üçden biri taşlanan, gysgaldylan beýt bolany üçin, şygyr görnüşlerine degişli bolman, şygra meňzeş bir rifmalaşýan sözlerden ybarat bolýar. Şol sebäpli dilçi alymlaryň esasy köplügi rejezi şygyr atlandyrmakdan gaça durýarlar. Adamlar, adatça şahyr diýip, şygyr aýdýan, rajiz diýip hem rejez aýtmagy endik edinen kişilere aýdýarlar. Tötänleýin ýarym beýt ýa-da bir beýt aýdan kişä şahyr diýilmeýşi ýaly, rejeze meňzedip bir söz aýdana-da şahyr diýilmez.
Bir gezek Allahyň Resuly (s.a.w.) yslamdan öň gowy görlüp, kasydalary Käbäniň diwarlaryndan asylyp goýlanlaryň (şeýle kasydalaryň sany bary-ýogy ýedi ýa-da dokuz sany bolanmyş) biri bolan Tarafat ibn Abdyň meşhur beýtleriniň birini okanda, şol beýdiň ikinji setiriniň sözleriniň ýerini çalşyryp okapdyr. Şonda hezreti Syddyk onuň ýalňyşanyny aýdyp, şol setiri bolmalysy ýaly okap berende,Allahyň Resuly (s.a.w.): «Tapawudy näme?» diýipdir. Şonda hezreti Syddyk: «Siziň şahyr däldigiňize şaýatlyk edýärin. Şygyr düzmek asla eliňizden gelmez» diýipdir.