550 Gabyr azaby hakda
عَنْ عَائِشَةَ رَضِي الله عَنْهَا: أَنَّ يهُودِيةً جاءَتْ تَسْأَلُهَا ، فَقَالَتْ لَهَا: أَعَاذَكِ الله مِنْ عَذَابِ الْقَبْرِ ، فَسَأَلَتْ عائِشَةَ رَسُولَ الله صَلَّى الله عَلَيْهِ وَسَلَّمَ: أَيعَذَّبُ النَّاسُ في قُبُورِهِمْ ؟ فقَالَ رَسُولُ الله صَلَّى الله عَلَيْهِ وَسَلَّمَ عائِذًا بِالله مِنْ ذَلِكَ ،ثُمَّ رَكِبَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وسلم ذَاتَ غَدَاةٍ مَرْكَباً ، فَخَسَفَتِ الشَّمْسُ ، فَرَجَعَ ضُحًى ، فَمَرَّ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وسلم بَيْنَ ظَهْرَانَىِ الْحُجَرِ ، ثُمَّ قَامَ يُصَلِّى ، وَقَامَ النَّاسُ وَرَاءَهُ ، فَقَامَ قِيَاماً طَوِيلاً ، ثُمَّ رَكَعَ رُكُوعاً طَوِيلاً ، ثُمَّ رَفَعَ فَقَامَ قِيَاماً طَوِيلاً ، وَهْوَ دُونَ الْقِيَامِ الأَوَّلِ ثُمَّ رَكَعَ رُكُوعاً طَوِيلاً ، وَهْوَ دُونَ الرُّكُوعِ الأَوَّلِ ، ثُمَّ رَفَعَ فَسَجَدَ ، ثُمَّ قَامَ فَقَامَ قِيَاماً طَوِيلاً، وَهْوَ دُونَ الْقيَامِ الأَوَّلِ ، ثُمَّ رَكَعَ رُكُوعاً طَوِيلاً و هْوَ دُونَ الرُّكُوعِ الأَوَّلِ ، ثُمَّ قَامَ قِيَاماً طَوِيلاً وَهْوَ دُونَ الْقِيَامِ الأَوَّلِ ، ثُمَّ رَكَعَ رُكُوعاً طَوِيلاً وَهْوَ دُونَ الرُّكُوعِ الأَوَّلِ ، ثُمَّ رَفَعَ فَسَجَدَ وَانْصَرَفَ ، فَقَالَ مَا شَاءَ اللَّهُ أَنْ يَقُولَ ، ثُمَّ أَمَرَهُمْ أَنْ يَتَعَوَّذُوا مِنْ عَذَابِ الْقَبْرِ.
Musulmanlaryň enesi hezreti Äşäniň (r.a) adyndan beýan edilişine görä1, bir ýehudy zenany2 bir zat dilemek üçin ýanyna gelip, oňa: «Allahü tagala seni gabyr azabyndan gorasyn» diýip doga edipdir. Şondan soňrahezreti Äşe (r.a) Allahyň Resulyndan (s.a.w): «Adamlar gabyrlarynda azaba duçar edilermi?» diýip sorapdyr. Allahyň Resuly-da (s.a.w): «Ondan (ýagny,gabyr azabyndan)Allaha sygynýaryn»diýipdir3. Musulmanlaryň enesi şulary gürrüň bereninden soňra şeýle diýipdir: «Allahyň Resuly (s.a.w.) ir ertir ulagly ýola düşdi. Şondan soňra Gün tutuldy. Ol guşluk wagty bolanda dolanyp geldi. Allahyň Resuly (s.a.w.) gaýdyp geleninden soň, metjidiň bir tarapynda ýerleşen we musulmanlaryň enelerine degişli bolan hüjreleriň deňinden geçip, namaza durdy. Adamlarhem yzynda namaza durdular. Ol namaza durup, kyýamda uzak wagtlap durdy, soňra rukuwa gidip, rukuwda-da uzak wagtlap durdy. Soňra rukuwdan galkyp, kyýamda ýene uzak wagtlap durdy (onuň bu ikinji kyýamy öňki kyýamyndan gysgarakdy). Soňra ýene rukuwa gidip, rukuwda uzak wagtlap durdy (onuň bu ikinji rukuwy öňki rukuwyndan gysgarakdy). Soňra dikelip, sejdä gitdi iki gezek çejde etdi. Soňra ol ýene-de aýak üstüne galdy we uzak wagtlap kyýamda durdy (onuň ikinji rekagatdaky bu birinji kyýamy birinji rekagatdaky birinji kyýamyndan gysgady). Soňra uzak wagtlap rukuwda durdy (onuň ikinji rekagatdaky bu birinji rukuwy birinji rekagatdaky birinji rukuwyndan gysgady). Soňra dikelip, sejdä gitdi we iki gezek sejde edip, namazdan çykdy. Allah näme sözlemegini islän bolsa, şony sözledi. Soňra Allahyň Resuly (s.a.w.) sahabalaryna gabyr azabyndan Allaha sygynmagy emr etdi».
1 Ymam Zebidi «Tejridinde» bu hadysy gysgaldyp beýan edipdir. Biz ony ymam Buharynyň kitabyndaky ýaly dolulygyna beýan etmegi makul bildik. Şonda «Sahihi Buhary, muhtasary tejridi sarih» (Konýa, 2003, 294 s.) atly kitapdan peýdalandyk.
2 Bu ýehudy zenanynyň ady belli däl. Başga bir rowaýatda musulmanlaryň enesiniň ýanyna iki sany ýehudy kempiriniň gelendigi-de aýdylýar.
3 «MüsnediSerraj» kitabynda Mesrugyň adyndan gürrüň berlen rowaýata görä, hezreti Äşäniň (r.a) ýanyna bir ýehudy zenany girip: «Allahyň Resulynyň (s.a.w) gabyr azabyna degişli bir zat aýdanyny eşitdiňmi?» diýip sorapdyr. Ol hem: «Ýok, gabyr azaby diýýäniň nämemiş?» diýeninden soň, ýaňky zenan: «Beýle bolsa, ondan sora» diýipdir. Allahyň Resuly (s.a.w.) hüjresine gelende,hezreti Äşe (r.a) bu barada sorapdyr we: «Hawa, gabyr azaby hakdyr» diýen jogaby alypdyr. Musulmanlaryň enesi: «Ine, şondan soňraAllahyň Resulynyň (s.a.w) islendik bir namazy okanda,gabyr azabyndan Allaha sygynmagy terk edenini görmedim» diýýär.
Mesrugyň gürrüň beren başga bir rowaýatyna görä, musulmanlaryň enesiniň hüjresine iki sany ýehudy kempiri gelip: «Gabyrdakylar öz gabyrlarynda azap görerler» diýipdirler. Hezreti Äşe (r.a) olara ynanman: «Ýalan sözleýärsiňiz» diýipdir. Şol wagt Allahyň Resuly (s.a.w.) gelip giräýipdir. Musulmanlaryň enesi kempirleriň aýdanyny Pygamberimize habar bereninden soň: «Hawa, olar gabyrlarynda şeýle bir azap görerler welin, olaryň azap çekişlerini dört aýakly haýwanlar eşider» diýen jogaby alypdyr.
Bu wakadan öňki ötüp geçen pygamberleriňhem öz ymmatlaryna gabyr azaby barada habar berendiklerini aňlamak bolýar. Ýöne şu günlere gelip ýeten «Töwrat» kitabynda diňe bir gabyr azaby hakynda däl, eýsem ahyrýet barada-da hiç zat aýdylmaýar. Şeýle-de bolsa, ýehudy kempirleriniň hezreti Äşeden(r.a) öňürti bu hakda bilip, oňa habar bermekleri ýa «Töwradyň», ýa-da öňki geçen pygamberleriň kitaplarynyň bu güne gelip ýetmedik nusgalarynda bu meseläniň gozgalandygyna şaýatlyk edýär.
Bu hadysda we 163-nji, 460-njy hadyslar ýaly köpsanly ygtybarly rowaýatlarda gabyr azabynyň hakykatdanhem bardygy habar berlip, ol azapdan Allaha sygynylmalydygy hem öwredilýär. Kurany-Kerimde-de onuň hakdygynyň delilleri bar. Mysal üçin, «SahyhyIbn Hybban» kitabynda rowaýat edilişine görä, «Taa-haa» süresiniň 124-nji aýatyndaky: مَعِيشَةً ضَنْكًا= «Magyýşeten zanken» ýagny: «Kynçylykly ýaşaýşy» söz düzümini Pygamberimiz (s.a.w) gabyr azaby hökmünde tefsir edipdir. Tirmizi-de öz kitabynda hezreti Alynyň (r.a) adyndan bir hadysy beýan edip, onda: «Gabyr azaby hakynda şübhämiz bardy. Tä:أَلْهَاكُمُ التَّكَاثُرُ حَتَّى زُرْتُمُ الْمَقَابِرَ = «Elhäkümüttekäsürü, hattä zürtümül-makaabira»(golaý manysy: «Tä gabra girýänçäňiz, siz öwlatlaryňyzy we baýlygyňyzy köpeltmäge bolan höwese maýyl bolduňyz») diýen aýatlar bilen başlanýan süreýi-şerif («Tekäsür» süresi) inýänçä,bu şübhämiz ýok bolup gitmedi» diýlipdir. Şonuň ýaly-da, Katada bilen Rebi ibn Enes hem «Tewbe» süresiniň 101-nji aýaty-kerimesini tefsirlänlerinde,iki sany azabyň biriniň bu dünýäde çekiljegini, beýlekisiniňhem gabyr azaby boljagyny aýdypdyrlar.
Küsuwf namazynyň wagty barada mezhepleriň alymlary dürli-dürli pikirleri orta atypdyrlar. Bu namaz nepil namazyny okamaga rugsat berilýän wagtyň başyndan başlap okalyp bilinýän bolsa-da, onuň ahyrky wagty barada jedel bar. Bu babatda ymam Mälikden üç söz gelip ýetipdir:
1) Baýram namazy ýaly, guşluk wagty okalar. Günortandan soňraokalmaz.
2) Nepil namazyny okamaga rugsat berilýän wagtlarda günortandan soňra-da okalyp bilner.
3) Günüň tutulmagy ikindiden soňa gabat gelse, namazy okalmaz. Diňe adamlar üýşüp, doga etmek bilen meşgul bolarlar. Sadaka bermek bilen, sogaply işleri etmek bilen Haka ýakynlaşmaga çalşarlar.
Kufeli alymlara we Ibn Ebu Müleýke, Ata ibn Ebu Rebah ýaly köpsanly adamlara görä, namaz okamak mekruwh wagtlarda küsuwf namazy okalmaz. Ymam Şapyga görä bolsa islendik wagtda, hatda günortanara-da, ikindi we ertir namazlaryndan soňra hem okalyp bilner. Ebu Söwr hem şeýle pikirde bolupdyr.
Hanefi mezhebiniň alymlaryna görä, bu namazy okamagyň mustahap wagtlary edil beýleki namazlaryňky ýaly bolup, ol kerahet wagtynda okalmaz. Hasan Basry, Ata, Ykryma, Amr ibn Şugaýp, Katada, Eýýup Sahtyýany, Ysmaýyl ibn Uleýýe, Ahmet ibn Hanbal ýaly alymlaryň düşünjesi hem şunuň ýaly bolupdyr. Yshak ibn Rahuýa görä, ertir namazyndan soňra-da, Gün saralmazdan, ikindi namazyndan soňra-da küsuwf namazy okalyp bilner. Günüň tutulmagy Günüň ýaşaýan wagtyna gabat gelse, alymlaryň hemmesiniň bir agyzdan karar etmeklerine görä, namazy okalmaz. Günüň dogandygy açyk görnen ýagdaýynda Gün tutulsa, hanefi mezhebiniň alymlaryna, ymam Mälige, ymam Ahmede we köpsanly alymlara görä, nepil namazyny okamakmekruwh bolmaýan wagt girýänçä,namazy okalmaz. Ymam Şapyga görä bolsa, derrew okalyp bilner.