547 Allahyň Resulynyň (s.a.w.) zamanasynda Gün tutulmagy we onuň okadan küsuwf namazy.
«Gün bilen Aý bir kişiniň ölmegi ýa-da dogulmagy sebäpli tutulmaz» hadysy bilen baglanyşykly rowaýatlar. Küsuwf namazy hakda fykyhçy alymlaryň düşünjeleri. Gün tutulmagy hakdaky rowaýatlar bilen müneçjmleriň hasaplamalarynyň arasynda gapma-garşylyk ýokdur. Gazalynyň, Sübkiniň we Ibn Kaýýymyň aýdanlary
عَنْ أَبي بَكْرَةَ رَضِي الله عَنْهُ قالَ: كُنَّا عِنْدِ رَسُولِ الله صَلَّى الله عَلَيْهِ وَسَلَّمَ فانْكَسَفَتِ الشَّمْسُ ، فَقَام النَّبِي صَلَّى الله عَلَيْهِ وَسَلَّمَ يجُرُّ رِدَاءَهُ حَتَّى دَخَلَ الْمَسْجِدَ ، فَدَخَلْنَا ، فَصَلَّي بِنَا رَكْعَتَين ِ، حَتَّى انْجَلَتِ الشَّمْسُ ، فَقَالَ النَّبِي صَلَّى الله عَلَيْهِ وَسَلَّمَ: (إنَّ الشَّمْسَ وَالْقَمَرَ لاَ ينْكَسِفَانِ لِمَوْتِ أَحَدٍ ، فَإذَا رَأَيتُمُوهُمَا فَصَلُّوا وَادْعُوا ، حَتَّى ينْكَشِفَ ما بِكُمْ).
وَفي رِوَايةٍ عَنْهُ قَالَ: (وَلكِنْ يخَوِّفُ الله بِهِمَا عِبَادَهُ).
عَنِ الْمُغِيرَةِ بْنِ شُعْبَةَ رَضِي الله عَنْهُ قالَ: كَسَفَتِ الشَّمْسُ على عَهْدِ رَسُولِ الله صَلَّى الله عَلَيْهِ وَسَلَّمَ يوْمَ مَاتَ إبْرَاهِيمُ ، فَقالَ النَّاسُ: كَسَفَتِ الشَّمْسُ لِمَوْتِ إبْرَاهِيمَ ، فَقَالَ رَسُولُ الله صَلَّى الله عَلَيْهِ وَسَلَّمَ: (إنَّ الشَّمْسَ وَالْقَمَرَ لاَينْكَسِفَانِ لِمَوْتِ أَحَدٍ وَلاَ لِحَيَاتِهِ ، فَإذَا رَأَيتُمْ فَصَلُّوا وَادْعُوا اللَّهَ).
Ebu Bekre Nüfeý ibn Harys (r.a) şeýle diýipdir: «Bir gezek Allahyň Resulynyň (s.a.w) ýanyndakak,birden Gün tutuldy. Allahyň Resuly (s.a.w.) derrew ýerinden galkyp, ridäsini hem çekişdirmän,ýerden süýräp barşyna1 Metjidinegirdi. Bizhem yzy bilen girdik. Gün garaňkylykdan saýlanýança,ol bize iki rekagat namaz okatdy2. Soňra hem: «Gün bilen Aý bir kişiniň ölmegi sebäpli tutulmaz3. Olaryň tutulanyny göreniňizde, başyňyzdan inen bu ýagdaý aradan aýrylýança,namaza duruň we doga ediň4»diýdi».
Ýene Ebu Bekreden (r.a) gelen başga bir rowaýata görä, Allahyň Resuly (s.a.w): «Ýöne Allahü tagala bu iki alamat arkaly gullaryny gorkuzmak isleýär5» diýipdir.
Mugyra ibn Şugbanyň (r.a) adyndan gelip ýeten bir rowaýatda bolsa şeýle diýilýär: «Allahyň Resulynyň (s.a.w) zamanasynda onuň hormatly ogly Ybraýymyňýogalan güni Gün tutuldy6. Adamlar: «Gün Ybraýymyň ýogalany sebäpli tutuldy» diýdiler. Şondan soňraAllahyň Resuly (s.a.w): «Gün bilen Aý bir kişiniň ölmegi sebäpli hem, bir kişiniň dogulmagy sebäpli hem tutulmaz. Şeýle bolanyny göreniňizden soň, derrew namaza durup, Allaha doga ediň» diýdi».
1 Bu ýerdäki jerri-ridä, ýagny etekleriňi süýremek we ýöräňde olary ýerden ýokary götermek barada aladalanmazlyk köpsanly hadyslarda gadagan edilen jerri-ridäniň hilinden däldir. Hadyslarda düşündirilişine görä, ulumsylyk, tekepbirlik edilip, şeýle edilse, bu ýazgarylmaga mynasypdyr. Bu ýerde bolsa yslam dini peýda bolanyndan soň, täzeden ýüze çykan bu hadysanyň ähmiýeti we Allahyň Resulynyň (s.a.w) musulmanlaryň başyndan bir azap inäýmesin diýip mydama titräp durany üçin, bu hadysany görüp, beýleki zatlary unutmagy öz üst-başy hakda aladalanmaga mümkinçilik bermändir. Ýogsam, sadalykda Pygamberimiz (s.a.w) bilen hiç bir kişiniň deňleşip bilmejekdigi düşnüklidir. Hatda Müslimiň kitabynda Esma binti Ebu Bekriň (r.a) adyndan beýan edilen rowaýata görä, şol gezek ol şeýle bir howlugypdyr welin, kellesiniňgyzgynyna ridäsine derek zenanlaryň perejileriniň birini geýip, daşaryk howlugypdyr. Ridäsini onuň yzyndan ýetiripdirler. Yzda beýan ediljek 553-nji hadysdan hembelli bolşuna görä, Allahyň Resulynyň (s.a.w) bu howlukmaçlygynyň sebäbi bu hadysanyň kyýamatyň ýakynlaşmagynyň alamaty bolmak gorkusydy.
2 Bu hadysyň Nesaýynyň kitabyndaky nusgasynda: «Bize siziň okan şu namazyňyz ýaly iki rekagat namaz okatdy» diýlipdir. Mundan, alymlaryň esasy köplüginiň pikirine laýyklykda, küsuwf namazynyň iki rekagatdan ybaratdygynyň aňlanyşy ýaly, bu jümledäki: «Okan şu namazyňyz ýaly» diýen sözler hem bu namazyň, ertir namazynyň okalyşy ýaly, iki rekagatyň içinde iki rukuw we dört sejde bilen okalmalydygy bilen ylalaşýan hanefi mezhebiniň alymlarynyň pikirini tassyklaýarlar. Her rekagatda rukuwyň birden artyk bolmalydygy bilen ylalaşýanlar bolsa, Ebu Bekräniň (r.a) gürrüň beren bu hadysyndaky goşmaçadan başgaça netije çykarýarlar. Olar: «Ibn Apbas (r.a) Basranyň ýaşaýjylaryna küsuwf namazyny her rekagatynda birden artyk rukuw bolan namaz hökmünde düşündirip, soňra ýüze çykan Gün tutulma hadysasy wagtynda şol ýerde bolan Ebu Bekre (r.a) olara şu hadysy gürrüň berip: «Okan namazyňyz ýaly» diýmek bilen: «Öz bilýän namazyňyz, ýagny Ibn Apbasdan öwrenen namazyňyz ýaly namaz okatdy» diýmek isläpdir» diýýärler. Ýöne «SahyhyIbn Huzaýma» atly kitapda Ibn Mesgudyň (r.a), Müslimiň, Nesaýynyň kitaplarynda we Hakimiň «Müstedrek» atly kitabynda Abdyrahman ibn Semüräniň (r.a), Ebu Dawudyň, Nesaýynyň we Ibn Majäniň hersiniň «Sünen» atly kitaplarynda Semura ibn Jündebiň (r.a), Tahawynyň kitabynda Nugman ibn Beşiriň (r.a) we Mugyra ibn Şugbanyň (r.a), ýene Tahawynyň kitabynda we Hakimiň «Müstedrek» atly kitabynda, şonuň ýaly-da, Beýhakynyň kitabynda, «Süneni Ebu Dawut», «MüsnediAhmet» kitaplarynda Abdullah ibn Amr ibn Asyň (r.a) atlaryndan beýan edilen hadyslar Ebu Bekräniň (r.a) hadysyndaky bu goşmaçany tassyklaýarlar. «MüsnediAhmet» atly kitapda hezreti Alynyň (r.a): «Allahyň Resuly (s.a.w.) şeýle etdi» diýip okadan küsuwf namazynyň beýany hakdaky rowaýat-da şony tassyk edýär. «SüneniEbu Dawut» kitabynda, Nesaýynyň, Tahawynyň kitaplarynda,şonuň ýaly-da, Ebu Kasym Begawynyň «MugjemisSahabe» atly kitabynda Kabysa ibn Muharryk Hylalynyň (r.a) adyndan beýan edilen rowaýathem Allahyň Resulynyň (s.a.w) iki rekagat namaz okandygyny görkezýän bolsa-da, bu hadysyň ahyrynda: «Muny gören wagtyňyz,iň soňky okan parz namazyňyzyňgörnüşinde namaz okaň»diýen goşmaça-da bar. Nugman ibn Beşiriň (r.a) adyndanhem şunuň ýaly bir rowaýatyň beýan edilendigi biraz ýokarda aýdylypdy. Her bir rekagatdaky rukuwlaryň birden artykdygy bilen ylalaşýanlaryň käbirleri bu soňky goşmaça: «Bu hadysa ertir namazyndan soňra ýüze çykanda,her rekagatda iki;agşam namazyndan soňra ýüze çykanda üç;öýle we ikindi namazlaryndan soňra ýüze çykanda bolsa, her rekagatda dört rukuw ediň» diýen manyny, başga birleri bolsa: «Kyragatydaşyňdan okalýan namazlardan soň ýüze çykanda daşyňdan, içiňden okalýan namazlardan soň ýüze çykanda,içiňizden okaň» diýen manyny berýärler. Ýöne Buharynyň kitabyna tefsir ýazan Aýny bu ýerde gürrüňi edilýän hadysyň Ebu Kasym Begawynyň kitabyndaky nusgasyndan çen tutup, küsuwf namazynyň iki rekagatdan ybarat bolup, edil ertir namazyndaky ýaly, onuň her bir rekagatynda diňe bir rukuw bilen okalmalydygy barada netije çykarypdyr.
Ýöne Buharynyň kitabynda beýan edilip, ýene Ebu Bekräniň (r.a) adyndan başga bir ýoldan gelip ýeten we «Tejride» alynmadyk rowaýata görä, bu ýerde gürrüňi edilýän Gün tutulmasy Allahyň Resulynyň (s.a.w) mähriban ogly Ybraýymyň ýogalan gününde ýüze çykypdyr. Şol günki küsuwf namazyny aňladan Jabyryň (r.a) rowaýatyna görä bolsa, bu namazdaky her rekagatda iki gezek rukuw edilipdir. Musulmanlaryň enesi hezreti Äşe-de (r.a) bu namazy edil Jabyryň (r.a) aňladyşy ýaly suratlandyrypdyr (548-nji hadys). Hezreti Äşäniň (r.a) gürrüňini eden küsuwf namazynyň şol gün okalandygyny Ibn Huzaýmaözüniň «Sahyh» atly kitabynda gürrüň berýär. Abdullah ibn Apbasyň (r.a) bu namazdan söz açýan rowaýatynyň hezreti Äşäniň (r.a) rowaýaty bilen kybapdaşdygyny Müslim öz kitabynda Abdullahyň (r.a) dogany Kesir ibn Apbasyň (r.a) adyndan beýan edipdir.
Şonuň ýaly-da, küsuwf namazynyň her rekagatynda üç gezek, hatda dört gezek rukuw edilendigi barada habar berýän rowaýatlarhem bar. Mysal üçin, Müslimiň kitabynda hezreti Äşäniň (r.a) Ubeýt ibn Umaýryň ýolundan gelip ýeten, şeýle hem Jabyryň (r.a) Ata ibn Ýesäriň ýolundan gelip ýeten rowaýatlaryna görä, bu namazda alty rukuw we dört sejde edilen bolsa, ýene Müslimiň kitabynda («Tejrid» kitabynda 551-nji hadys hökmünde Ibn Apbasyň (r.a) adyndan beýan edilen hadysyň tersine) Ibn Apbasyň (r.a) we hezreti Alynyň (kerremallahu wejheh) atlaryndan beýan edilen rowaýatlara görä, Allahyň Resuly (s.a.w.) küsuwf namazyny sekiz rukuw we dört sejde bilen okadypdyr. Mysal getiren bu rowaýatlarymyz Buharynyň we Müslimiň «Sahyh» atly kitaplaryndan alyndy. Ygtybarly hadyslary özlerinde jemleýän «Sünen» atly kitaplarda hem küsuwf namazyndaky rukuwlaryň we sejdeleriň sany barada dürli-dürli maglumatlary habar berýän rowaýatlar ýerleşdirilipdir.
Fykyhçy alymlaryň bir topary bu mesele babatdaky garaýyşlaryny şunuň ýaly köpsanlyrowaýatlaryň iň ygtybarlylarynda, ýagny,hezreti Äşäniň, Ibn Apbasyň we Abdullah ibn Amryň (Allah olardan razy bolsun!) adyndan beýan edilen rowaýatlarda iki rekagatda iki rukuw bilen iki sejde edilendigi barada aýdylanlara esaslandyrýarlar. Meselem, ymam Şapyga görä, bu namazda ymam birinji rekagatdaky ilkinji rukuwdan öňürti «Bakara» süresinden, ikinji rukuwdan öňürti hem «Aly Ymran» süresinden, ikinji rekagatdaky ilkinji rukuwdan öňürti «Nisa» süresinden, ikinji rukuwdan öňürti hem «Maide» süresinden aýatlar okar we her kyragatdan soňky rukuwy we sejdeleri kyragatyň uzynlygynda uzaldar.
Her rekagatda birden artyk rukuw edilmegi bilen ylalaşmaýan hanefi mezhebiniň alymlary bolsa, «Sünen» atly kitaplardaky diňe «hasana» derejesinden aşak düşmeýän hadyslary we Buharynyň kitabynda Ebu Bekräniň (r.a) adyndan beýan edilen şu (ýagny 547-nji hadys) hadysy delil tutunyp: «Käbirleri sahyh, käbirleri-de hasanahadyslar hökmünde beýan edilip, bize gelip ýeten hadyslaryň käbirinde diňe iki rekagat namaz okalandygy, käbirinde-de bu namazyň iň soňky okalan parz namazyna meňzedilip okalmagynyň emr edilendigi aýdylýar. Semüräniň (r.a) gürrüň beren rowaýatyna görä, Gün tutulma hadysasy Gün dogup, iki naýza boýy ýokary galanda ýüze çykypdyr we iň soňky okalan parz namazynyň ertir namazy bolany üçin, küsuwf namazyny iki rekagat edip okamak sünnet bolupdyr. Ol rowaýatlaryň käbirinde-de bu namazyň okalyşy jikme-jik beýan edilip, ol beýandan onuň her rekagatynda bir rukuw bolan iki rekagat namazdygy aňlanylýar. Bu görnüşdäki namazyň okalyşy parz, wajyp, sünnet hasaplanýan ähli namazlaryň okalyşlaryna gabat gelýändigi üçin, ondan ýüz öwürmäge ýagdaý ýokdur».
Küsuwf namazynyň her rekagatynda birden artyk rukuw edilendigi baradaky rowaýatlaryň gelip çykyşyny ymam Muhammet şeýle düşündirýär: «Şeýle bir ýagdaýyň ýüze çykan bolmagy örän mümkindir. Allahyň Resuly (s.a.w.) küsuwf namazyny okadanda, rukuwyny beýleki namazlardakydan has uzaldany üçin, birinji sapda duranlar ymamlarynyň rukuwdan dikelenini çak edip, başlaryny galdyrypdyrlar, yzky sapdakylarhem olara eýeripdirler. Birinji sapdakylar Allahyň Resulynyň (s.a.w) henizhem rukuwda durandygyny görüp, gaýtadan rukuwa baryp, yzdakylarhem şeýdipdirler. Allahyň Resuly (s.a.w.) rukuwdan galkanyndan soňrayzky sapdakylar iki sapar rukuw edilendigini çaklap, şoňa görä-de rowaýat edipdirler. Musulmanlaryň enesi hezreti Äşe (r.a) zenanlaryň sapynda ýa-da hüjreleriň birinde, Ibn Apbasyňhem (r.a) ýaşynyň kiçiligi sebäpli,çagalaryň sapynda namaza durandyklary üçin, yzda duranlaryň çak edişleri ýaly çak edip, şoňa laýyklykda rowaýat edip biljekdiler. Birden artyk rukuw edilendigi habar berilýän hadyslar örän ygtybarly bolmak bilen birlikde,şular ýaly bir kemçilige hem eýe bolanlary üçin, delil üçin ulanmaga ýaramly däldirler».
Gepiň keltesi, küsuwf namazynyň rekagatlaryndaky rukuwdan we sejdeden söz açýan rowaýatlaryň hemmesi-de sahyh ýa-da hasanadyr. Şol sebäpli hem olaryň haýsy birine salgylanylsa, şol rowaýatyň garşysyna edil şonuň ýaly ygtybarly hadyslar goýlup gelnipdir. Ibn Nazm öz kitabynda Hasan Basrynyň adyndan gürrüň berlen bir mürsel rowaýaty beýan edipdir. Ol rowaýatda Allahyň Resulynyň (s.a.w) Gün tutulan günleriň birinde iki rekagat namaz okadyp, rekagatlaryň birinde «We’n-Nejmi» süresini okandygy hakda habar berilýär. Ibn Nazm bu rowaýaty beýan edeninden soň: «Irki musulmanlaryň bir topary şunuň bilen amal edipdir.Mysal üçin, Abdullah ibn Zubaýr (r.a) hem Gün tutulanda, beýleki namazlarda okalyşy ýaly edip, diňe iki rekagat namaz okadypdyr. Dogany Urwa ibn Zubaýr beýdeni üçin ony ýazgarypdyr. Ýöne biz Urwanyň ony ýazgarmagynydogry hasaplamaýarys. Sebäbi Abdullah ibn Zubaýr Allahyň Resulynyň (s.a.w) sahabasy bolup, öz bilýän zadyna görä amal edipdir. Urwa bolsa öz bilmeýän bir zadyny inkär edipdir. Tamam» diýýär. Şonuň ýaly-da, Ibn Nazm ygtybarlydygy subut edilen hadyslaryň hemmesi bilenhem amal etmegi dogry hasaplaýar. Ibn Abdyber Mäliki hem Ibn Nazm bilen ylalaşypdyr. Beýik fykyhçy alymlardan Ibn Rahuýa, Ibn Huzaýma, Ebu Bekr ibn Yshak we Hattaby-da bu pikir bilen ylalaşyp, Ibn Münzirhem ony gözel pikir hasaplapdyr. Ibn Kudamanyň aýtmagyna görä, ymam Ahmediň mezhebi boýunça,küsuwf namazyny bu beýanlaryň her haýsyna görä okap bilmek talap edilipdir.
Eger Allahyň Resulynyň (s.a.w) beýik zamanasynda Gün tutulma hadysasynyň birnäçe gezek ýüze çykandygy subut edilse, ygtybarly rowaýatlaryň arasyndaky gapma-garşylyklary aradan aýyrmak örän ýeňilleşjek ýaly görünýär. Ýöne ony kesgitlemek bize başartjak iş däl. Allahyň Resulynyň (s.a.w) zamanasynda Hijaz ülkesinde ýüze çykan Gün tutulmalarynyň sanyny anyklamak hasapçylaryň işidir. Bu işi ýerine ýetirmegi öz üstüne aljak yhlasly bir kişi tapylsa, bu rowaýatlar bilen bagly käbir düşünişmezlikleriň aradan aýrylmagy hem mümkin. Mysal üçin, Ibn Abdyber şol zamanda bu hadysanyň birnäçe gezek ýüze çykandygy bilen ylalaşypdyr. Ol: «Allahyň Resuly (s.a.w.) küsuwf namazyny köp gezek okadyp, sahabalaryň her biri öz görenini gürrüň beripdir. Her biri-de hidäýet ýyldyzy ýaly dogrudyr. Kim oňa eýerse, hidäýet tapar. Tamam» diýýär. Beýhaky bolsa: «Bu gapmagarşy rowaýatlaryň hemmesi hem Allahyň Resulynyň (s.a.w) Ybraýym atly oglunyň ýogalan gününe gabat gelen Gün tutulmagy mynasybetli okalan namaza degişlidir» diýýär. Ýöne Nesaýynyň kitabynda hezreti Äşäniň (r.a) adyndan bir ygtybarly rowaýat beýan edilip, onda Allahyň Resulynyň (s.a.w) Mekgede Zemzem çemenzarlygynda küsuwf namazyny okadandygy habar berilýär. Diýmek, küsuwf namazyndan söz açylýan beýleki rowaýatlaryň hemmesi Medinede okalan namaza degişli bolaýanda-da, Allahyň Resulynyň (s.a.w) zamanasynda Günüň birden kän gezek tutulandygy subut bolýar. Ýöne bu barada anyk bir zat aýtmak üçin ýörite hasaplamalar geçirmek gerek.
3«SahyhyIbn Huzaýma» atly kitapda: «Gün tutulanyny görenimizde,Allahyň Resuly (s.a.w.) bize hutba okap...» diýilýänliginden çen tutup, Pygamberimiziň (s.a.w) bu duýduryşynyň we täliminiň hutba mahaly berlendigini we hutbanyň Günüň doly görünmeginden soňa goýlup bilinjekdigini aňlamak bolýar. Hutba okamagy mendup hasaplaýan fykyhçy alymlar, baýram namazynda bolşy ýaly, küsuwf namazynda-da hutbanyň bu namazdan soňa goýulmalydygy bilen ylalaşypdyrlar.
Allahyň Resulynyň (s.a.w) beýik hutbasynyň şu bölegi arkaly ýyldyzlaryň Ýeriň ýüzündäki ýaşaýşa täsir edýändigi hakdaky,hatda şu döwürde ýaşaýan adamlaryň arasynda-da,giň ýaýran bir batyl ynanç aradan aýrylýar. Gün hem, Aý hem Allahyň gudraty bilen ýaradylan mahluklardyr. Olar beýleki mahluklara täsir ýetirmek, meselem, biriniň ölmegi, uruş turmagy, gurakçylygyň ýüze çykmagy ýaly hadysalara sebäp bolmak beýlede dursun, özlerinde ýüze çykýan hadysalary aradan aýyrmaga-da güýçleri ýetýän däldir. Bu batyl düşünje daş görnüşe ynanmaga meňzeýär (469-njy hadysa-da seret). Gün we Aý tutulmagynyň hiç bir kişiniň dogulmagy ýa-da ölmegi bilen baglanyşykly däldigi hakdaky hadysy Buhary Ebu Bekräniň (r.a) adyndan başga-da, Ebu Mesgut Ensarynyň, Ibn Omaryň, Mugyra ibn Şugbanyň, hezreti Äşäniň, Ebu Musa Eşgarynyň (Allah olardan razy bolsun!) atlaryndanhem beýan edýär.
«Başyňyzdan inen bu ýagdaý aradan aýrylýança» diýen jümleden küsuwf namazynyň Gün doly görünýänçä uzaldylmalydygy baradaky höküm çykarylypdyr. Bu hem Gün doly görünýänçä, ýa rekagatlary, ýa-da rukuwlary gaýtalamak arkaly hasyl bolup biler. Hanefi mezhebiniň alymlaryna görä, her rekagatda bir rukuwdan artyk rukuwa gidilmez. Şu ýagdaýda namazyň uzaldylmagy namazyň rükünlerini uzaltmagyň hasabyna gazanylyp bilner.
4 Tahawynyň kitabynda Ibn Omaryň (r.a) adyndan beýan edilen rowaýatda: «Gün tutulmagy we aý tutulmagy ýaly hadysalardan birini gören wagtyňyz,Allahy zikir etmek we namaz okamak bilen meşgul boluň»diýilse, Ebu Musa Eşgarynyň (r.a) adyndan beýan edilen 553-nji hadysda: «Şular ýaly gorkunç bir zat göreniňizde,Allahy zikir etmäge, Allah ýalbarmaga, Allahdan günäleriňizigeçmegini dilemäge (istigfara) başlap, Oňa sygynyň»diýlip, bu aýdylanlardan bize Gün doly görünýänçä diňe namaz okamak bilen meşgullanmak emr edilmän, eýsem, Allahy zikir etmek, doga we istigfar etmek, beýleki rowaýatlara görä bolsa, sadaka bermek we gul azat etmek ýaly Allaha ýakynlaşmaga sebäp bolýan zatlar bilen meşgullanamagyňhem emr edilendigi aňlanylýar.
Ebu Bekräniň (r.a) bu ýerde gürrüňi edilýän hadysyndaky: «Gün doly görünýänçä» jümlesinden namazyň şol wagta çenli uzaldylmagynyň zerurdygy barada netije çykarylsa-da, Tahawy ýene şol ýerdäki: «Namaza duruň we doga ediň» jümlesinden özüçe netije çykaryp, Gün doly görünmänkä namaz soňlanyp, salam berläýen ýagdaýynda, doga etmek bilen meşgul bolunmalydygyny aýdypdyr. Şapygy mezhebiniň fykyhçy alymlaryndan Ibn Dakyk Yýt hem onuň pikirine eýerip, namazy uzaltmagyňhem, gaýtadan okamagyňhem gerek däldigini nygtapdyr. Ýöne bu jümle tefsirçi Aýnynyň edişi ýaly: «Namaza durup, doga ediň» görnüşinde okalsa, onda Gün doly görünýänçä namaz okamaga dowam etdirmelidigi, şonuň üçinhem rukuwy we sejdeleri doga etmek, kyýamy-da Kuranyň aýatlarynyokamak arkaly uzaltmalydygy hakda netije çykarmak mümkin. Mysal üçin, Allahyň Resulynyň (s.a.w) rukuw bilen sejdeleri örän uzaldan gezekleriniň bolandygy Buharynyň we Müslimiň kitaplarynda hezreti Äşäniň (r.a) adyndan beýan edilişi ýaly, Ibn Apbasyň (r.a) adyndan beýan edilen rowaýatda-da onuň «Bakara» süresini okap boljak wagt aralygynda kyýamda durandygy aýdylýar. Onuň şonça wagtlap diňe aýakda durmak bilen çäklenmän, kyragat bilen, doga bilen meşgul bolandygy şübhesizdir. Ýöne namazdan soňra doga etmek bilen meşgullanan adamyň namaz bilen dogany bir ýere jemledigi bolmaz. Hususanam,Nesaýynyň kitabynda Nugman ibn Beşiriň (r.a) adyndan beýan edilen rowaýata görä, Allahyň Resuly (s.a.w.) rekagatlary iki-ikiden gaýtalap, her gezek iki rekagatly namazy okap bolanyndan soň, Günüň ýüzüniň doly açylanyny ýa-da açylmandygyny sorapdyr. Bu hem onuň rekagatlaryny gaýtalamak arkaly namazy uzaldandygynyň delilidir. Mysal üçin, Hasan ibn Zyýadyň aýtmagyna görä, Ebu Hanife: «Isleseler iki, isleseler dört we isleseler has artyk rekagatly namaz okap bilerler» diýipdir. Ol beýle diýmek bilen küsuwf namazyny iki rekagat edip okan adamyň Günüň ýüzi doly açylýança kyragatywe rukuwy, sejdelerde bolsa okalýan dogany uzaltmalydygyny, bu namazy iki rekagatdan artyk edip okamagy ýüregine düwen adamyň bolsa, rukuwlary uzaltman, rekagatlary gaýtalamalydygyny aýtmak isläpdir.
Her rekagatda iki rukuwyň bardygy bilen ylalaşyp, rekagatlaryň ikiden artyk bolup biljekdigini ykrar etmeýänler bolsa, Nugman ibn Beşiriň (r.a) gürrüň beren hadysyndaky iki rekagata iki rukuw manysyny berip, Allahyň Resulynyň (s.a.w) Günüň ýüzüniň doly açylandygy ýa-da açylmandygy barada üm bilen sorandygy hakdaky pikiri öňe sürýärler. Bir rekagatda iki gezek rukuwa gidilendigi hakda gürrüň berýän rowaýatlaryň Buharynyň we Müslimiň kitaplarynda ep-esli bardyklaryna garamazdan, Nugman ibn Beşiriň (r.a) bu hadysynyň başga bir ýoldan gelip ýeten nusgasynda: «Her rekagaty ýerine ýetireninden soň: «Günüň öňi açyldymy? Gidip, görüp gelsin» diýip birini ugradardy» diýilmegi Allahyň Resulynyň (s.a.w) bu barada üm arkaly soraman, özüni gyzyklandyrýan zady birini ugratmak arkaly bilmek isländigini görkezýär. Bu bolsa onuň namazyň içinde däl-de, eginlerine salam bereninden soňraşeýle sowal bilen ýanyndakylara ýüzlenendigini aňladýar. Ýöne şeýle bolaýanda-da bu nusgada: «Her iki rekagaty ýerine ýetireninden soň» diýilmän: «Her rekagaty ýerine ýetireniňden soňra» diýilmegi jedelleriň gapysyny ýene açyk goýýar.
Ebu Bekräniň (r.a) gürrüň beren 547-nji hadysyndaky: «Olaryň tutulanyny göreniňizde, başyňyzdan inen bu ýagdaý aradan aýrylýança,namaza duruň we doga ediň»diýen sözlerden Gün we Aý tutulmagynyň ikisiniňhem hökümleri babatda deňdikleri we Aý tutulanda okalýan namazyňhem jemagat bilen okalyp bilinjekdigi barada netije çykarylypdyr. Mysal üçin, Ibn Hybbanyň «Sire» atly kitabynda hijriniň bäşinji ýylynda Allahyň Resulynyň (s.a.w) sahabalaryna husuwf namazyny okadandygy we yslam dininiň taryhynda ilkinji gezek okalan husuwf namazynyň şoldugy rowaýat edilýär. Ibn Mugaltaý hem «Muhtasarysiýre» atly kitabynda şu aýdylany ýatlap geçipdir. Ymam Mälik bolsa Aý tutulanda jemagat bilen namaz okamagy ret edipdir. Ymam Ebu Hanife beýle ýagdaýda jemagat bilen namaz okalmagy bilen ylalaşsa-da, beýle etmegiň sünnet däldigini hem aýdypdyr. Çünki gijäniň içinde adamlaryň şäheriň dürli ýerlerinden jemagat namazyna toplanmaklary kyn boljak. Ymam Mälik: «Allahyň Resulynyň (s.a.w) Aý tutulmagy sebäpli jemagata namaz okadandygy hakdaky habar ne bize, ne-de ülkämiziň ýaşaýjylaryna gelip ýetipdir. Hatda alymlaryň hiç birindenhem munuň ýaly bir söz gelip ýetmändir» diýýär. Beýle bir rowaýatyň ymam Mälige gelip ýetmezligi Allahyň Resulynyň (s.a.w) zamanasynda Medinede Aý tutulma hadysasynyň hakykatdanhem ýüze çykmandygy bilen baglanyşykly bolmagy hem mümkin. Ýöne ony ýörite hasaplamalar geçirmek bilen bilip bolar.
5 Buharynyň kitabynda Ebu Bekräniň (r.a) adyndan beýan edilen başga bir rowaýatda Günüň we Aýyň tutulmagynyň bir kişiniň ölmegi ýa-da bir kişiniň dogulmagy bilen baglanyşykly däldigi aýdylanyndan soň: «Allahyň Resulynyň (s.a.w) bu hutbasyna onuň Ybraýym atly oglunyň ýogalmagy we onuň-munuň bu babatda hyşy-wyşy gürrüňler etmegi sebäp boldy» diýen goşmaça hem beýan edilýär.
Günüň we Aýyň tutulmagynyň Allahyň öz gullaryny gorkuzmak üçin ýaradan alamatlarydygy barada Allahyň Resulynyň (s.a.w) berýän bu habary tefsirçilere köp-köp syýalar sarp etdiripdir. Olaryň köpüsi bu hadysy-şeribi müneçjimleri (astronomlary) ret etmek hökmünde kabul edipdirler. Olar: «Eger Aýyň we Günüň tutulmagy, olaryň ynanyşlary ýaly, ýüze çykmaly wagtlaryndan öňhem, soňhem ýüze çykmaýan bir hadysalar bolsady, onda olaryň haçan başlanyp, haçanhem tamamlanjakdyklary belli bolan adaty hadysalara öwrüljekdikleri üçin, ýüze çykmaklary-da adamlaryň gorkmagyna sebäp bolup bilmezdi» diýýärler. Ymam Gazaly müneçjimler bilen şunuň ýaly jedele giren alymlary ýazgaryp, şeýle diýýär: «Şunuň ýaly zatlary ret etmegi dindarlygyň alamaty hasaplaýanlar dine garşy jenaýat edýän we dini güýçden gaçyrýan adamlardyr. Geometrik we arifmetik deliller bu hasaplamalaryň dogrudygy barada şübhelenmäge ýer goýmaýar. Bu hasaplamalardan habarly bolup, olardaky deliller arkaly Günüň tutuljak wagtyny, bu hadysanyň näçe wagtlap dowam etjegini öňünden aýdyp biljek derejede bilimi bolan adama: «Bu aýdýanyň şerigatyň tersinedir» diýlende, ol öz bilýän delilleri we hasaby barada şübhelenmän, tersine, şerigat babatda şübhelenmäge başlaýar. Şeýdip hem şerigatyň ýolundan onçakly habarly bolmadyk adamyň berýän zyýany, şerigata töhmet atýan adamlaryň zyýanyndan uly bolýar we onuň özi-de: «Akylly duşman akmak dostdan gowudyr» diýen meşhur sözleriň dogrudygyny ýene bir gezek tassyklaýar. Ýöne kimdir biriniň: «Allahyň Resuly (s.a.w): «Gün we Aý tutulmak hadysalary Allahyň görkezýän alamatlaryndandyr. Bir kişiniň dogulmagy sebäpli hem, bir kişiniň ölmegi sebäpli hem bu hadysalar ýüze çykmaz. Şeýle bolanyny göreniňizden soň, Allahy zikir ediň we namaz okaň»diýipdir. Allahyň Resulynyň (s.a.w) bu aýdany olaryň pikirlerine ters gelýär» diýmegi hem mümkin. Biz Allahyň Resulynyň (s.a.w) sözlerinde olaryň pikirini ret edýän hiç bir alamat görmeýäris. Sebäbi hadysda diňe Aýyň we Günüň bir kişiniň ölmegi ýa-da dogulmagy sebäpli ýüze çykýandygy ret edilipdir we bu hadysa ýüze çykanda, namaz okamak emr edilipdir. Gün ortadan aganda, dogup barýarka we ýaşan badyna parz namazlary okamagy emr eden şerigatyň Aý we Gün tutulanda mustahap bolan bir namazy emr etmeginde akyla sygmajak näme bar? Tamam».
6 Ybraýymyňejesi MaryýaKybtyýýadyr (r.a). Iň ýörgünli bolan gürrüňe görä, Ybraýym hijretiň sekizinji ýylynyň zilhijje aýynda doglupdyr we on sekiz aý ýaşap ýogalypdyr. Onuň on alty aý, on ýedi aý sekiz gün, bir ýyl, on aý alty gün ýaşandygy barada hem rowaýatlar bar. Onuň dünýäden öten wagty hakda gelip ýeten rowaýatlarda hem dürli maglumatlara duş gelinýär. Allahyň Resulynyň (s.a.w) ömür ýoluny beýan edenleriň köpüsiniň pikirine görä, Ybraýym hijretiň onunjy ýylynda dünýäsini täzeläp, käbirleri onuň şol ýylyň rebiül-ewwel aýynda, käbirleri remezan aýynda, käbirleri-de zilhijje aýynda ýogalandygyny aýdypdyrlar. Onuň aýyň näçinji gününde ýogalandygy hem jedellidir. Köp rowaýatçylar Ybraýymyň aýyň ony güni, käbirleri dördi we käbirleri-de on dördi güni ýogalandygyny nygtapdyrlar. Bu günleriň hiç biri hem arap aýlarynda adatça Gün tutulýan wagty bolan aýyň soňky günlerine gabat gelmeýär. Ybraýymyň zilhijje aýynda ýogalmagy hem bolup biljek zat däl. Sebäbi şol ýyl Allahyň Resulynyň (s.a.w) Hoşlaşyk Hajyna giden ýyly bolup, ol şol mynasybetli Mekgededi. Hemmeleriň pikiri boýunça, Ybraýym gürrüňsiz Medinede ýogalyp, öz mübärek perzendinden jyda düşýänine jany-teni bilen gynananAllahyň Resuly (s.a.w.) ony jaýlamaga gatnaşypdyr. Ybraýymyň başga bir ýylyň zilhijje aýynda, iň bolmanda onunjyýylyň zilhijje aýynyň ahyrynda ýogalan bolmagy hem mümkin. Onuň aýyň dördünji, onunjy, on dördünji güni ýogalandygy hakdaky rowaýatlarhem ynandyryjy däl. Sebäbi Gün adatça arap aýlarynyň ahyrynda tutulýar. Mysal üçin, tefsirçi Aýny şeýle diýýär: «Ybraýymyň aýyň ony güni ýogalandygy hakdaky rowaýat Wakydadegişli bolup, onda rawylaryň atlary hem görkezilmändir. Wakydynyň bolsa rawylary görkezilen rowaýatlary babatda-da hyşy-wyşy gürrüňler kän. Şeýle bolansoň,onuň rawylary belli bolmadyk rowaýaty gürrüň edeniňe bir degýärmi?»
Hapyz Newewi Ybraýymyň wepat bolan we Gün tutulan ýylynyň Hudeýbiýe ýaraşygynyň baglaşylan ýylyna gabat gelendigini aýdypdyr. Allahyň Resulynyň (s.a.w) Hudeýbiýeden yzyna zilkagdaaýynyň ahyrynda dolanandygyny göz öňünde tutsaň, Günüň şol ýylyň zilkagdaaýynyň ahyrynda tutulan bolmagy hem mümkin.
Günüň hiç bir kişiniň ölümi sebäpli-de, dogulmagy sebäpli-de tutulmaýandygy baradaky hadysy-şerif Ebu Bekre bilen Mugyranyň (Allah ikisindenhem razy bolsun!) atlaryndan beýan edilişi ýaly, ol Ebu Mesgut Bedriniň, Ebu Musa Eşgarynyň, Ibn Apbasyň, Ibn Omaryň we hezreti Äşäniň (Allah olardan razy bolsun!) atlaryndanhem rowaýat edilipdir.