508 «We izä ra-ew tijäreten ew lehwenin- fazzuwww ileýhä we tereküwke kaaaa-imen» («Juma» süresiniň 11-nji aýaty) aýaty-kerimesiniň inmeginiň sebäbi
عَنْ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُمَا قَالَ: بَيْنَمَا نَحْنُ نُصَلِّي مَعَ النَّبِيِّ صَلَّى الله عَلَيْهِ وَسَلَّمَ ، إذْ أَقْبَلَتْ عِيرٌ تَحْمِلُ طَعَاماً ، فَالْتَفَتُوا إلَيْهَا حَتَّى مَا بَقِيَ مَعَ النَّبِيِّ صَلَّى الله عَلَيْهِ وَسَلَّمَ إلاَّ اثْنَا عَشَرَ رَجُلاً ، فَنَزَلَتْ هَذِهِ الآيَةُ: وَإِذَا رَأَوْا تِجَارَةً أَوْ لَهْواً انْفَضُّوا إِلَيْهَا وَتَرَكُوكَ قَائِماً.
Jabyr ibn Abdullah (r.a.) şeýle diýipdir: «Bir gezek biz Allahyň Resuly (s.a.w.) bilen birlikde juma namazyny okaýarkak,1 Şam tarapyndan azyk ýükli bir kerwen geldi2. Jemagat ýeke-ýekeden kerwene tarap ugrap, on iki kişiden3 beýlekileriň hemmesi dagady. Şu: وَإِذَا رَأَوْا تِجَارَةً أَوْ لَهْواً انْفَضُّوا إِلَيْهَا وَتَرَكُوكَ قَائِماً = «We izä ra-ew tijäreten ew lehwenin-fazzuwww ileýhä we tereküwke kaaaa-imen» (golaý manysy: «Olar bir söwda kerwenini we güýmenjänigören wagtlary derrew dagap, şol tarapa giderler we seni aýak üstünde durkaň terk ederler»)aýaty-kerimesi4, ine,şondan soňraindi».5
1Bu sözlerdenhadasy-şerifde gürrüňi edilýän dagamaklyk namazyň içinde bolup geçen ýaly bolup görünýär. Ýöne bu hadysyň Müslimiň, Tirmiziniň, Darakutnynyň kitaplarynda, şonuň ýaly-da, Ebu Awananyň «Müstahrej» atly kitabynda beýan edilen nusgalaryndanhemgörnüşine görä, bu wakanyň namazyň içinde däl-de, hutba okalyp duran wagty ýüze çykandygy hakdaky pikir göwnüňe has jaý gelýär. Şeýle bolan ýagdaýynda,Jabyryň (r.a.): «Biz hutba diňleýärkäk» diýmegiň ýerine: «Biz juma namazyny okaýarkak» diýmegini bir zady şoňa meňzeş başga bir zadyň üsti bilen aňlatmagyň hilinden hasaplap bolar. Aslynda-da,hutba diňleýänleriň juma namazyna garaşjakdyklary we 297-nji hadysyň delilleri boýunça,namazyň içinde hasap ediljekdikleriüçin: «Namaz okaýarkak» diýilmegini-de ýalňyş hasaplap bolmaz. Şonuň ýaly-da, «Juma» süresiniň 11-njiaýatyndaky: «Tereküwkekaaaa-imen» sözleri bu wakanyň hutba okalyp durka bolup geçendigine şübhe goýmaýar.
2 Bu kerwen Dihýeibn Halif ýa-da Abdyrahman ibn Awfa, ýa bolmasa,şäriklik esasynda olaryň ikisine-de degişli bolup, Şam diýaryndan örän köp azyklyk harytlary getiripdi. Medinäniň halky şol döwürde aç-hor ýagdaýda güzeranyny aýlany sebäpli, bu kerweniň geleni eşidilen badyna sahabalaryň bir topary,azyk harytlary satylyp gutarylmanka ony-muny edinmek niýeti bilen,şol ýere howlugypdyrlar we Allahyň ýazgarmagyna duçar bolupdyrlar.
3 Allahyň Resulynyň (s.a.w.) öwütlerini terk etmän, şol ýerde galan on iki kişiniň arasynda rawy Jabyryň, Ebu Bekrdir Omaryň (Allah olardan razy bolsun!) bolandygy ygtybarly rowaýat arkaly subut edilip, başga bir rowaýatda Ebu Huzaýfanyň azat eden guly Salymyň, Ibn Mesgudyň, hezreti Osmanyň, hezreti Alynyň, Bilalyň, Ammaryň (Allah olardan razy bolsun!) atlary hem tutulypdyr. Bularyň daşyndan bir, iki, hatda ýedi sany zenan maşgalanyňhemdagaman, metjitde galandyklary hakda rowaýatlaryň käbirinde aýdylýanhembolsa, bu şeýle bir ynandyryjy däl. Darakutnynyň kitabynda ýene Jabyryň (r.a.) adyndan beýan edilen rowaýatda kyrk adamyň metjidi terk etmändigi aýdylsa-da, bu rowaýat zaifdir(kemçiliklidir).
4 «Juma» süresiniň 11-njiaýatyaýaty-kerimesiniňdowamy şeýledir:قُلْ مَا عِنْدَ اللَّهِ خَيْرٌ مِنَ اللَّهْوِ وَمِنَ التِّجَارَةِ وَاللَّهُ خَيْرُ الرَّازِقِينَ= «Kul mä yndellahi haýrün minellahwi we minettijäreti. Wellahü haýrurraazykyýne»(golaýmanysy: « Sen olara: «Okan namazlaryňyzyň we eden dilegleriňiziň öwezi hökmünde Allahyň ýanynda saklanýan sowgat we sogap oýundan-da, söwdadan-da has haýyrlydyr. Hakyky rysk beriji Allahü tagala bolany sebäpli, ol rysk berijileriň iň haýyrlysydyr» diý»(dogrusyny bir Allah biler).
Hadysy-şerifde söwda kerweni hakda gürrüň berilýän bolsa-da,aýaty-kerimede güýmenjedenhem söz açylýar. Çünki şol zamanlarda Şamdan bir kerweniň gelmegi örän möhüm waka hasap edilip, gelen kerwen Medinäniň bazarynyň ýerinde düşläp, onuň gelendigini halka buşlamak üçinhem dowullar, zurnalar çalnardy. Olaryň sesini eşiden adamlar getirilen zatlar gutarmanka alyş-beriş etmäge howlugar ekenler. Garaz, Medinäniň ýaşaýjylarynyň hemmesişol ýerebarar eken.
Şol döwürde heniziman getirmedikwe yslam dinine girmedikDihýäniň bu kerweni juma günleriniň birinde Allahyň Resuly (s.a.w.) hutba okap durka,Medinä gelipdir we ol, adatbolşy ýaly, dowullar, zurnalar çaldyryp, gelenini yglan edipdir. Metjidi-şeribi terk edenleriň kimi alyş-beriş etmek,kimi bazar ýerini synlap, güýmenmek maksady bilen şol ýere barypdyr. Şonuň üçinhemaýaty-kerimede ol toparlaryň ikisi hem göz öňünde tutulypdyr.
Bu hadysy-şerifde aýdylyşyna görä, jemagatyň dagamagy bilen baglanyşykly waka buaýaty-kerimäniň inmeginden ozal bolup geçipdi. Şondan soňra bolsa sahabalar Allahü tagalanyň bu ýazgaryşyndan dogry netije çykaryp,Allahü tagalanyň:رِجَالٌ لَا تُلْهِيهِمْ تجَارَةٌ وَ لَا بَيْعٌ عَنْ ذِكْرِاللهِ= «Ryjälün lä tülhiýhim tijäretün we lä beýgun an zikrillähi» (golaý manysy: «Olar şeýle bir adamlar bolup, olary söwda-da, alyş-berişhem Allahy zikir etmekden mahrum etmez»(«Nur» süresiniň 37-njiaýaty)) diýen öwgüsine mynasyp bolupdyrlar.
5 Ymam Mäligiň juma namazynyň on iki kişi bolup okalyp bilinjekdigini aýtmagy şu hadysy-şerif bilen baglanyşyklydyr. Askalany juma namazynyň dürs bolmagy üçin oňa näçe adamyň gatnaşmalydygy barada ondörtsanyaýry-aýrypikiribeýanedipdir. Şol pikirleriň köpüsi 487-nji hadysyň düşündirişinde getirilipdi. Müjtehit alymlaryň bu babatdaky delilleri başga-başgadyr. Juma namazynyň kabul bolmagy üçin zerur bolan adam sanynyň iň az mukdarynyň hutba mahalynda ýa-da ondan soňra azalan ýagdaýynda bu namaz iki rekagat edilip okalarmy ýa-da öýle namazy hökmünde dört rekagat edilip okalarmy? Bu mesele barada-da müjtehit alymlaryň arasynda dürli pikirler bar.