517 Baýram gününde hutba baýram namazyndan soňra okalýar. Baýramlarda sadaka bermek
عَنْ أَبِى سَعِيدٍ الخُدْرِىِّ رَضِيَ الله عَنْهُ قَالَ: كَانَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى الله عَلَيْهِ وَسَلَّمَ يَخْرُجُ يَوْمَ الْفِطْرِ وَالأضْحَى إلَى الـمُصَلَّى ، فَأَوَّلُ شَيْءٍ يَبْدَأُ بِهِ الصَّلاَةُ ، ثُمَّ يَنْصَرِفُ ، فَيَقُومُ مُقَابِلَ النَّاسِ ، وَالنَّاسُ جُلُوسٌ عَلَى صُفُوفِهِمْ ، فَيَعِظُهُمْ وَيُوصِيهِمْ وَيَأْمُرُهُمْ ، فَإنْ كَانَ يُرِيدُ أَنْ يَقْطَعَ بَعْثاً قَطَعَهُ ، أَوْ يَأْمُرَ بِشَيْءٍ أَمَرَ بِهِ ، ثُمَّ يَنْصَرِفُ. قَالَ أَبُو سَعِيدٍ: فَلَمْ يَزَلِ النَّاسُ عَلَى ذَلِكَ حَتَّى خَرَجْتُ مَعَ مَرْوَانَ ، وَهْوَ أَمِيرُ الـْمَدينَةِ فِى أَضْحًَى أَوْ فِطْرٍ ، فَلَمَّا أَتَيْنَا الـمُصَلَّى إذَا مِنْبَرٌ بَنَاهُ كَثِيرُ بْنُ الصَّلْتِ ، فَإذَا مَرْوَانُ يُرِيدُ أَنْ يَرْتَقِيَهُ قَبْلَ أَنْ يُصَلِّيَ فَجَبَذْتُ بِثَوْبِهِ فَجَبَذَنِي فَارْتَفَعَ ، فَخَطَبَ قَبْلَ الصَّلاَةِ ، فَقُلْتُ لَهُ : غَيَّرْتُمْ وَاللَّهِ ، فَقَالَ : يَا أَبَا سَعِيدٍ ، قَدْ ذَهَبَ مَا تَعْلَمُ ، فَقُلْتُ: مَا أَعْلَمُ وَاللَّهِ خَيْرٌ مِمَّا لاَ أَعْلَمُ ، فَقَالَ: إنَّ النَّاسَ لَمْ يَكُونُوا يَجْلِسُونَ لَنَا بَعْدَ الصَّلاَةِ ، فَجَعَلْتُهَا قَبْلَ الصَّلاَةِ.
Ebu Sagyt Hudry (r.a.) şeýle diýipdir: «Allahyň Resuly (s.a.w.) remezan baýramy we gurban baýramy günlerinde namazgähe çykardy1. Ol işine namaz okamakdan başlardy2. Soňra namazdan çykyp, aýak üstüne galardy we namazda oturyşlary ýaly sap baglap oturan jemagata tarap öwürlip3,wagyz ederdi, nesihatlar bererdi, emr ederdi. Hatda ol şol wagt gaza üçin bir tarapa ugramakçy bolýanlary hem ýola salardy ýa-da başga bir işiň ýerine ýetirilmeginiislese, ony etmegi emr ederdi4.Şondan soňra-danamazgähden yzyna dolanardy».
Ebu Sagyt Hudry (r.a.) sözüni dowam edip şeýle diýipdir: «Adamlar sünnete laýyklykda şeýle edip ýörkäler, ýagny,namazy hutbadan öňürti okamagy dowam edýärkäler, ýa bir remazan baýramy, ýa-da bir gurban baýramy gününde Merwan bilen birlikde namazgähe bardym5.Şol döwürde Merwan Medinäniň emiridi. Namazgähe baranymyzda, ol ýerde Kesir ibn Saltyň bina etdiren münberine gözüm düşdi6. Birden Merwanyň namaz okamazdan,şol münbere çykmaga hyýallanýandygyny göräýmenmi. Men onuň beýle etmegine päsgel bermek üçin,köýneginden çekdim. Ol hem köýnegini çekip aljak bolup, çekeleşip durduk. Ahyrynda ol meniň elimden sypdy we münbere çykyp, namazdan öňürti hutba okady. Oňa ýüzlenip: «Wallahy, Allahyň Resulynyň (s.a.w.) sünnetini üýtgetdiňiz oturyberdiňiz»7 diýdim. Ol: «Ýa Ebu Sagyt, seniň habarly bolan zadyň indi aradan aýryldy (hökümi galmady)» diýip seslendi. Menhem: «Seniň aýdyşyň ýaly, meniň habarly bolan zadym bihabar zadymdan has haýyrlydyr» diýdim8.Şondan soňraMerwan: «Namazdan soňraadamlaryň bizi diňlemek üçin garşymyzy alyp oturmajaklaryny bilemsoň,hutbany namazdan öňürti okadym»diýip jogap gaýtardy»9.
1 Bu namazgäh Medinedäki Metjidi-Şeribiň gapysyndan müň arşyn(1 arşyn takmynan 70 santimetre deňdir) uzaklykda ýerleşýän meşhur bir ýerdir. Baýram günlerinde namaz Metjidi-Şerifde däl-de, şol ýerde okalardy. Baýram namazlary okalýan günlerde, ýagyş we garýaly, üzürsaýylýan zatlar ýüze çykmadyk ýagdaýynda,baýram namazyny okamak üçin sähra çykmagyň sünnetdigine bu hadysy-şerif delildir. Baýram namazyny sährada okamak metjitde okanyňdan gowudyr. Hanefi mezhebiniň alymlarynyň hemmesi munuň bilen ylalaşýarlar. Metjidi-Şeribiň Metjidi-Haramdan beýleki ähli metjitlerden artykmaçdygyna garamazdan, Allahyň Resuly (s.a.w.) baýram namazlaryny mydama Medinäniň daşyndaky namazgählerdeokapdyr. Mälikiler bilen hanbalylara görä, Mekgeden başga ýerlerde baýram namazlarynyň sährada okalmagy has gowudyr. Bu ýerde Mekgäniň beýleki ýerlerdentapawutlandyrylmagynyň sebäbi,ondaky Metjidi-Şeribiň artykmaçlygy we giňişligi bilen baglanyşyklydyr. Şapygylar boýunça, baýram namazyny Metjidi-Haram bilen Beýtil-Mukaddesde okamak sährada okanyňdanhas gowudyr. Sebäbi bu iki metjidi-şerifde okalan namazyň sogabynyň has köp bolmagy bilen birlikde,olar has giňişdirler we olara barmak hem has aňsatdyr. Beýleki metjitler babatda aýdylanda bolsa, eger olar namaza geljekleriň hemmesi sygjak derejede giňiş bolsalar, sähra çykmakterki-ewla (edilmeginden edilmezligi gowy bolan iş) bolar. Sebäbi sähra çykmagyň maksadynamaza hemmeleriň gatnaşmagyna mümkinçilik döretmekdir. Şonuň ýaly-da, ymam Şapyga görä, dar metjitde baýram namazyny okamagyň halanmaýanlygy bilen bir wagtda, ol namazy gaýtadan okamak gerek bolmaz.
2 Baýram namazynyň öň ýanyndan başga hiç bir namaz okalmaz. Buharynyň kitabynda beýan edilen rowaýata görä, Ibn Apbas (r.a.): «Allahyň Resuly (s.a.w.) remazan baýramy güni diňe iki rekagat namaz okadyp, onuň öňündenhem, soňundanhem hiç hili namaz okamady. Soňra ýanyna Bilaly alyp, zenanlaryň ýerleşen tarapyna tarap ýönelip, olarasadaka bermegi emr etdi. Zenanlar şondan soňrabilezikmi, monjukmy—ýanlarynda näme bar bolsa, Bilalyň etegine atmaga başladylar» diýýär. 476-njyhadysa-da seret. Müslimiň kitabynda bolsa şol bir waka, şol bir sözler arkaly beýan edilmek bilen birlikde,ol wakanyň remezan baýramy günündemi ýa-da gurban baýramy gününde bolup geçendigi güman astynda goýulýar. 209-njy, 87-nji, 27-nji hadyslara-da seret.
3 Ibn Hybbanyň beýan eden: «Namaz okanýerinde aýak üstüne galyp, adamlaratarap öwrülerdi» we Ibn Huzaýmanyň beýan eden: «Bir baýram güni aýak üstünde durup hutba okady» rowaýatlaryndan çen tutup, Allahyň Resulynyň (s.a.w.) zamanasynda namazgähde münberiň bolandygyny we metjitdäki agaç münberiňhem şol ýere alyp gidilmändigini aýdyp bolar. Ebu Sagyt Hudrynyň (r.a.) gürrüň beren bu hadysy-şeribindenhem baýram namazyndan öňürti hutba okamagyň we bu hutba bilen münberiň üstünde durup adamlara ýüzlenmegiň başyny başlanadamyň Merwan ibn Hakem Emewidigini aňmak mümkin. Müslimiň kitabynda Ebu Sagydyň (r.a.) adyndan başga bir ýoldan beýan edilen hadysda-da şeýle diýilýär. Hezreti Omaryňhem (r.a.) namazgähde münbere çykyp hutba okandygy gürrüň berilýänhem bolsa, Kazy Yýaz ol rowaýatyň ygtybarly däldigini aýdýar. «Müdewwene» atly kitapda ymam Mäligiň we Hasan Basrynyň atlaryndan beýan edilen rowaýatlarda bolsa: «Namazdan öňürti ilki bolup hutba okanOsmandy(r.a.). Ol käbir kişileriň namaza ýetişmändiklerini göreninden soň, hutbany namazdan öňe geçiripdir» diýlip, onuň beýle etmegi Merwanyňkydan başgaça delillendirilýär. Ibn Hajar Askalany: «Muny Osman (r.a.) bir gezek şeýle edip, soňra terk edenbolmagywe Merwanyň bu bidgaty gaýtalan bolmagy mümkindir» diýýär. Hezreti Osman (r.a.) şeýle eden bolaýanlygynda-da, soňra muny terk edendigine yzda geljek 519-njyhadys şaýatlyk edýär. Ymam Şapygy hem Abdullah ibn Ýezit Ensarynyň (r.a.) adyndan şol hadysa meňzeş bir rowaýaty beýan edip, onuň ahyrynda: «Bu tä Mugawyýa Medinä gelýänçä şeýle dowam etdi. Ol bolsa hutbany namazdan öňe geçirdi» diýen goşmaça bar. Diýmek, Merwan hem öz gezeginde Mugawyýadan alan emrine görä şeýle edipdir. Mysal üçin, Basrada Zyýadyň hem şonuň ýaly hereket edendigi rowaýat edilýär. Mälim bolşy ýaly, Medine şäherinde Merwan, Basra şäherinde-de Zyýat Mugawyýanyň amyllarydy.
4 Bu hadysy-şeribiň Müslimiň kitabyndaky nusgasynda şu sözlerden soňra: «Ol hutbasynda: «Sadaka beriň, sadaka beriň,sadaka beriň» diýerdi. Iň köp sadaka berýänhem zenanlar bolardy» diýlipdir.
5 Bu hadysy-şeribiň Müslimiň kitabyndaky nusgasynda: «Merwanyň ýany bilen ýöräp bardym», Abdyrezzagyň beýan eden nusgasynda-da: «Merwan bilen birlikde çykdym.Ýanymyzda Ebu Mesgut Ensary (r.a.) hem bardy» diýlipdir.
6 Kesir ibn Salt Kindi irki tabygynlaryň biridir. Ony sahaba hasaplanlar ýalňyşypdyrlar. Ol Allahyň Resulynyň (s.a.w.) zamanasynda dünýä inen bolsa-da, doganlary bilen birlikde Medinä has soň gelip ornaşypdyrlar. Bular at-abraýly araplardan bolup, Medinede ýaşanlarynda jumeh tiresi bilen äht edişipdirler. Yrtydat söweşinde öldürilen kindi hökümdarlarynyň biri bolan Jemt şu Kesiriň doganoglanydy. Kesiriň başky ady Kalil bolup, soňky adyny hezreti Omar (r.a.) dakypdyr. Onuň kakasy Saltyň sahaba bolandygy ýa-da bolmandygy jedellidir. Kesiriň ady 476-njyhadysda Küseýýir görnüşinde geçipdi.
Kesir ibn Salt ynamdar bir rawydyr. Ol abraýly araplardan baý bir adam bolup, bir döwürde Abdylmelik ibn Merwana kätiplik hem edipdir. Ýaşaýan jaýy namazgähiň kybla tarapynda we ýakynynda ýerleşeni üçin, ýa özünden bilip, ýa-da käbir rowaýatlara görä, Merwanyň emri bilen,kerpiçden bir münber galdyrypdyr. Onuň bu münberi agaçdan bina etmezligi açyk ýerde durmaly boljakdygy we howanyň üýtgäp durmagynyň oňa ýaramaz täsir etjekdigi bilen baglanyşyklydy.
7 Bu hadysy-şeribiň Müslimiň kitabyndaky nusgasyndaky bu ýeri: «Bir görsem, Merwanyň eli meniň elim bilen güýç synanyşyp, göýä ol meni münbere tarap çekse, menhem ony namaza tarap çekjek bolýan ýalydym. Onuň bu bolşuny görüp: «Işe namazdan başlamak däbi nirede galdy?» diýdim» görnüşinde beýan edilipdir.
Namazdan öňürti hutba okamakdan Merwany ýüz öwürtmekçi bolýanyň Ebu Sagyt Hudrydygy(r.a.) şu düşündirişden aýdyň görünýär. Ýöne «MüsnediAhmet» kitabynda, şonuň ýaly-da, Ebu Dawudyň we Ibn Majäniň «Sünen» atly kitaplarynda Rejägibn Rabyga Zubaýdynyň (r.a.) adyndan beýan edilen rowaýatdan görnüşine görä, bu duýduryşy beren başga bir adam bolup çykýar. Bu rowaýatda şeýle diýilýär: «Merwan baýram günleriniň birinde münberi-şeribi namazgähe çykartdy we namazdan öňürti hutba okamaga başlady. Biri ýerinden turup: «Merwan, sen sünnete garşy gitdiň. Münberi baýram gününde sähra çykardyň.Öňlerbeýle edilmezdi. Namazdan öňürti hutba okamaga başladyň. Ýöne öňler hutbadan başlanmazdy» diýdi».
Ebu Dawudyň beýan eden nusgasynda şundan soňraşeýle diýilýär: «Ebu Sagyt (r.a.): «Bu kim?» diýip sorady. Pylanynyň ogly pylanydygyny aýtdylar».
Şu goşmaçadan soňranusga şeýle dowam etdirilýär: «Şondan soňraEbu Sagyt (r.a.): «Ine, bu adam özüne wajyp bolany etdi. Men Allahyň Resulynyň (s.a.w.): «Kimde kim şerigatyň gadagan edýän zadynyň edilýändigini gören halatynda, eli bilen ol işiň edilmeginiň öňüni almaga güýji ýetse, eli bilen öňüni alsyn. Muňa güýji ýetmese, dili bilen öňüni alsyn. Dili bilen öňüni almaga-da ýagdaýy bolmasa, öz kalbynda oňa garşy çyksyn. Galyberse, bu hem imanyň iň gowşak ýüze çykmasydyr» diýendigini eşitdim»diýdi».
Merwana bu duýduryşy eden adamyň Ebu Sagytdyr(r.a.) Merwanyň ýanlary bilen namazgähe çykan Ebu Mesgut Ukbaibn Amr Ensary (ýokardaky 5-nji düşündirişe seret) bolmagynyň mümkindigini tefsirçiler Ibn Hajar Askalany bilen Aýny çak edýänhem bolsalar, Ebu Dawudyň beýan eden nusgasynda Ebu Sagyt hezretleriniň: «Bu kim?» diýip soramagy,bu çaklamany ykrar etmäge päsgel berýär. Sebäbi Ebu Mesgudyň (r.a.), edil Ebu Sagydyň (r.a.) özi ýaly, hazreji we hususanhem Bedir söweşine gatnaşan uly ýaşly sahabalaryň biri bolmagy munuň ýaly sorag birilmegine ýer goýmaýar. Ýöne şunuň ýaly wakanyň iki gezek gaýtalananbolmagynyň we olaryň birinjisinde başga biriniň bu duýduryşy berip, Merwanyň özüniňkini dogry hasaplap, aýak diräp durmagy sebäpli,soňky baýram günleriniň birinde Buharynyň kitabynda Ebu Sagydyň (r.a.) adyndan beýan edilen wakanyň ýüze çykan bolmagynyň mümkindigi hakdaky pikir göwnüňe has jaý gelýär. Munuň hakykatdanhem şeýle bolup biljekdigine bolan ynamygüýçlendirýän ýagdaýyň biri-de Ebu Sagydyň (r.a.) rowaýatyndan kerpiçden bina edilen münberden söz açylyp, Rejägibn Rabyga Zubaýdynyň (r.a.) rowaýatynda münberi-şeribiň namazgähe çykarylandygynyň aýdylmagydyr. Hatda Allahyň Resulynyň (s.a.w.) münberiniň Metjidi-Şerifden çykarylmagynyň musulmanlaryň arasynda närazylyk döremegine sebäp bolýandygyny göreninden soň, Merwanyň Kesir ibn Salta münber salmagy emr eden bolmagy hem mümkindir. Hernäme-de bolsa, bu ýerde esasy zat, iki rowaýata görä-de, şerigatyň rugsat bermeýän zadyndan gaça durmaga bolan çagyryşdyr. Şerigatyň emrlerini adamlara bildirmek (emri bi’l-ma’ruf) we olary şerigatyň gadagan eden zatlaryndan gaça durmaga çagyrmak (nehýi ani’l-münker) hakda Kurany-Kerimde we Allahyň Resulynyň (s.a.w.) sünnetinden söz açýan kitaplarda köpsanly emrler duş gelip, bular yslam dininiň berkligini we baky galmagyny kepillendirýän möhüm esaslardandyr. Mysal üçin, geçmişdäki ymmatlaryň heläk bolmaklary bilen baglanyşykly wakalar mydama Allahyň we Onuň Pygamberleriniň emrlerine we gadagan etmelerine garşy çykylan zamanlarda ýüze çykyp, bu ymmatlaryň dogry ýaşamaga ähmiýet bermändikleriniň netijesi bolup durýandyklary barada Kurany-Kerimde aýdylýar. Ygtybarly hadyslarda-da bu hakykat köp gezek tassyklanypdyr.
8 Bu hadysy-şeribiň Müslimiň kitabyndaky nusgasynda: «Oňa: «Namaza başlamak nirede galdy?»diýdim»diýilýär. Ýene şol nusga laýyklykda Merwan: «Ýok, beýle däl, Ebu Sagyt, seniň ol bilýäniň terk edildi» diýýär. Ebu Sagyt hem jogap hökmünde üç gezek: «Asla beýle däl. Janym gudratly elinde bolan Allahdan ant içýärin: meniň bilýänimden has haýyrlysyny etmersiňiz» diýip seslenýär.
Ebu Sagydyň (r.a.) bu ajy sözleri aýdyp, şerigatyň gadagan eden zadyny bildiren güni Merwanyň bar zada hökümini ýöredýän bir hökümdardygyny unutmalyň.
9 Bu jogabyndan Merwanyň öz düşünjesine eýerip, hutbany namazdan öňe geçirendigi aňlanylýar. Biraz mundan ozal hezreti Osmanyň (r.a.) wagtlaýynça hutbany namazdan öňürti okandygy hakda aýdyp geçipdik. Ol birnäçe adamyň namaza ýetişmeýändiklerini göreninden soň, jemagatyň maslahat bermegi boýunça, şonuň ýaly hereket edipdir. Hutbany diňlemegiň sünnet bolşy ýaly, ony baýram namazyndan soňa goýmak hem sünnetdir. Ýöne namaz okamak birinji derejede möhüm bolup, baýram namazynyň şerti bolmadyk hutbanyň soňa goýulmagy öz ähmiýeti boýunça ondan pesdir. Hezreti Osman (r.a.) baýram namazynyň terk edilmezligi üçin hutbany öňe salypdyr. Bu rowaýatdan aňlanyşyna görä, Merwanyň bahanasy düýbünden başga hilidir. Sebäbi, aýdylyşyna görä, Merwanyň zamanynda hutba okalanda,sögülmäge degişli däl adamlara sögülip, tersine, käbir kişiler gereginden artyk öwlendigi üçin,jemagat şerigatyň gadagan edýän zady bolan adalatsyz sözleri diňlemezlik maksady bilen namazgähi derrew terk etmek bilen bolupdyr. Diýmek, Ibn Hajar Askalanynyň aýdyşy ýaly, Merwan jemagatyň maslahatyna däl-de, öz düşünjesine eýeren adam bolýar.
Dört çaryýarlar, Mugyra ibn Şugba, Ebu Mesgut Ensary, Abdullah ibn Apbas (Allah olardan razy bolsun!), şonuň ýaly-da, ymamlar Sufýan Söwri, Yshak ibn Rahuýa, dört ymam we alymlaryň esasy köplügi baýram namazynyň hutbadan öň okalmagynyň tarapdarydyr. Şapygy mezhebiniň alymlaryna görä, namazdan öňürti hutba okamak parz namazyndan soňra okalmaly sünnet namazyny ondan öňürti okamak ýaly bir zat bolup, ony soňra gaýtadan okamak gerek bolar. Ýöne ol gaýtadan okalmasa-da, namaz gaýtadan okalmaz.
Hanefi mezhebiniň alymlaryna görä, hutbany namazdan öňürti okamaga rugsat berilýänhem bolsa, sünnete ters bir hereket bolany üçin mekruwhdyr we baýram hutbasy okalyp durka,ony diňleýäniň gürlemegi, juma hutbasynda mekruwh bolşy ýaly, mekruwh däldir.
Mäliki mezhebiniň alymlaryna görä, hutbany namazdan öň okanhutbaça namazdan soňraderrew hutbany täzeden okamak emr ediler. Namazdan soňra kän wagt geçen bolsa, bu kemçiligi düzetmek pursatynyň elden gidirildigi bolar. Bu juma namazynyň hutbasy ýaly däldir. Sebäbi juma namazy öňünden hutba okalmasa, dogry hasap edilmez. Juma namazynda hutbanyň öňürti okalmagy onuň dogry okalmagynyň şertidir. Baýram namazynyň hutbadan öňürti okalmagy bolsa şert däldir.