367 Remezan aýynda Bilalyň (r.a.) azan aýdan wagty عَبَسَ («Abese») süresiniň inmeginiň sebäbi
عَنِ ابْنِ عُمَرَ رَضِي الله عَنْهُمَا : أَنَّ رَسُولَ الله صَلَّى الله عَلَيْهِ وسَلَّمَ قالَ: (إنَّ بِلاَلاً يُؤَذِّنُ بِلَيْلٍ ، فَكُلُوا وَاشْرَبُوا حَتَّى يُنَادِي ابْنُ أُمِّ مَكْتُومٍ) .ثُمَّ قَالَ: وَكَانَ رَجُلاً أَعْمَى ، لاَ يُنَادِي حَتَّى يُقَالَ لَهُ : أَصْبَحْتَ أَصْبَحْتَ.
Abdullah ibn Omar (r.a.) şeýle diýipdir: «Allahyň Resuly (s.a.w.): «Bilal1azany gije aýdýar. Ibn Ümm Mektum azan aýdýança,iýip, içiň»2diýdi».
Ibn Omar (r.a.) ýa-da aradaky rowaýatçylaryň biri: «Ibn Ümm Mektum bir kör adamdy. Özüne:«Daň atýar» diýilýänçä,azan aýtmazdy» diýipdir.
1Allahyň Resulynyň (s.a.w.) azançysy Ebu Abdullah Bilalibn Rebah Hebeşi (r.a.) Muhammet alaýhyssalamyň pygamberlikedip başlamagynyňilkinji döwründeyslam dinine giren irki sahabalaryň biridir. Ejesiniň ady Hamamabolup, ol jumah tiresiniňçorularynyň biri eken. Jumah tiresinden Ümeýýe ibn Halapdiýen näletkerde,Mekgede çekip-çydardan yssy günler dowam edýärkä,hezreti Bilalybir gije-gündiz aç we suwsuz saklap, öýläniň öň ýanynda Batha deresine alyp baryp, arkan ýatyrypdyr we döşüniň üstünde gaýanyň bir bölegini goýduryp: «Ýa sen Muhammetden ýüz öwrüp, Lat we Uzza çokunarsyň, ýa-da ölýänçäň şu ýagdaýda galarsyň» diýip, oňa jebir çekdiripdir. Soňra hem onuň boýnuna ýüp dakyp, Mekgäniň töweregindäki daglyklara, depeliklere aýlap, yza beripdirler. Ol bolsa teşneligiň azabyny imanyň süýjüligine garyp: «Ahad, ahad» diýip durupdyr we şol näletkerdeleriň diýmegi talap edenzadyny aýtmaga,Allahyň Resulynyň (s.a.w.) rugsady bolan ýagdaýynda-da, dili barmandyr. Şol ýagdaýdakabir gün oňa Ebu Bekr Syddyk (r.a.) duşupdyr. Ol Bilalyň hojaýynlary bilen kän çekeleşip, zordan diýen ýaly razy edip we öwezine et, janly,bir kapyr gara gul hem-de üstesine-de pul berip, ony satyn alypdyr. Soňra hem Allahü tagalanyň razylygynyň hatyrasyna ony azat edipdir. Maşgalasy bilen birlikde, edil Bilal ýaly, synaga, jebir-sütemlere duçar bolan Ammar ibn Ýasyr (Allahü tagalaolardan razy bolsun!): «Synaga duçar bolanlaryň bary müşrükleriň talap eden sözlerini aýtdylar. Diňe Bilal şol sözleri diline almady» diýereken.
BilalHebeşi (r.a.) hezreti Ebu Bekr bilen ýaşytdy we Allahyň Resulynyň (s.a.w.) hazynaçysynyň wezipesini ýerine ýetirerdi. Ol azan aýtmak ýola goýlan gününden başlap, Allahyň Resulynyň (s.a.w.) zamanasynyň ahyryna çenli ýöriş mahalynda-da, parahatçylykly günlerde-de azan aýdyp gezipdir we hijret zamanynda Allahyň Resuly (s.a.w.) tarapyndan onuň bilen Ebu Ubaýda ibnJerrähiň arasynda azan aýtmak boýunça ylalaşyk gazanylypdyr.
Bilal Hebeşi Allahyň Resulynyň (s.a.w.) ýolbaşçylyk eden Kaffasöweşine gatnaşypdyr. Muhammet (s.a.w.) jennete göçeninden soňraMedinede galmaga takat edip bilmändir we şol ýeri terk etmäge mejbur bolupdyr. Hezreti Ebu Bekr ony ýanynda galdyrjak bolup, kän dyrjaşsa-da, Bilal oňa: «Eger sen meni Allahü tagalanyň razylygy üçin azat eden bolsaň, öz günüme goý, islän ýerime gideýin. Eger özüň üçin azat edenhem bolsaň, meniýanyňda galdyr» diýip jogap beripdir. Şondan soňraEbu Bekr hezretleri oňa: «Islän ýeriňe git» diýipdir. Ol bolsa azanaýdyp gezeninden, jihat edenini gowy görüp, Şam tarapyna gidipdir we hijriniň 20-nji ýylynda dünýäden ötüpdir. Ol ölüm ýassygynda ýatyrka: «Ertir söýgülilerime–Muhammet (s.a.w.) bilen ýanyndakylara gowşaryn» diýýärdi. Onuň mübärek mazary Siriýanyň Dymşyk şäherinde ýerleşýär.
Hezreti Omar (r.a.) bir gezek Şamabaranda,azan aýdypdyr we jihat eden sahabalaryň baryna geçen döwri ýatladyp, olary agladypdyr.
Allahyň Resulynyň (s.a.w.) beýleki azançysy Amr ibn Ümm Mektum KuraýyşyAmiri (r.a.) musulmanlaryň enesi Hatyja Kubranyň (r.a.) daýysy Kaýsyň ogludyr. Ejesiniň ady ÜmmiMektum Atykabinti Abdullah Mahzumyýadyr. Onuň özi yslamy ilkibaşda kabul eden irki muhajirleriň biridir. Rowaýata görä,olAllahyň Resulyndan (s.a.w.) öň Medinä hijret edipdir. Allahyň Resuly (s.a.w.) urşa we ýörişe gidende,Medinede ony öz ornuna belläp giderdi. Pygamberimiziň (s.a.w) ömür ýoluny beýan edenler onuň on üç gezek orunbasar bellenendigini aýdýarlar. Dogabitdi kördügine garamazdan (Enesiň(r.a.) muny görendigini aýdyp, şaýatlyk etmegine görä), Kadysyýa söweşinde baýdak göterijiniň wezipesini ýerine ýetiripdir. Şol söweşde onuň şehit bolandygyny aýdýanlar bar bolsa-da, söweşden soňraMedinä dolanyp baryp, şol ýerde aradan çykandygyny sözlänlerhem bar.
Beýik hijretden köp wagt ozal bir gün Allahyň Resuly (s.a.w.) Rabyganyň ogullary Utba bilen Şeýbe, şonuň ýaly-da,Ebu Jehl ibn Hyşam we heniz iman getirmedik doganoglan agasy Apbas ibn Abdylmuttalyp, Ümeýýe ibnHalap, Welit ibnMugyra ýaly kuraýyş tiresiniň ýolbaşçylary bilen gürrüň edip otyrdy.Ol:«Bularyň biri ýa-da birnäçesi iman getirer-de, yslam dinine arka çykarlar, olaryň agzyna garaýan beýleki adamlarhem olaryň iman getirmekleri netijesinde yzlarynaeýererler» diýip umyt edýärdi. Şol gürrüň mahaly Ibn Ümm Mektum birine özüni iýtdirip, mejlise baryp: «Ýa Allahyň Resuly, maňa Kuran okat. Allahü tagalanyň saňa öwreden bir zadyny öwret» diýip haýyş edipdir. Allahyň Resulynyň (s.a.w.) öz ýanyndaky jemagaty dogry ýola çagyrmak babatdaky uly islegi bu betbagtyň göwnüni almagapäsgel beripdir. Olhem niýetinden el çekmän, haýyşyny gaýtalanyndansoň, Allahyň Resuly (s.a.w.) oňa gaşyny çytyp seredip, ýene ýanyndakylara tarap öwrülipdirwe olar bilen gürrüňini dowam edipdir. Şol pursatda şolýerdäkileriňiçleriniň ýangyjyna şol döwre çenli iman getirenleriň esasy köplügine bakyp: «Bu dine mydama garyplar, güýçden gaçanlar, gullar, körler girýärler» diýip gülüşmekleri hem bolup biläýjek zatdy. Ýöne bu ýagdaý uzak dowam etmedi. Birden: «Ol körüň öz ýanyna gelmegi sebäpli gaşyny çytdy we beýlesine bakdy» diýip başlanýan «Abese» süresi inip, Allahü tagalanyň nägileligini Allahyň Resulyna (s.a.w.) mälim etdi. Ine, şondan soňraAllahyň Resuly (s.a.w.) haýsy-haçan Ibn Ümm Mektuma duşsa: «Rebbimiň menden nägile bolmagyna sebäp bolan sadyk dostum, salam»diýip, ýapynjasyny ýazyp, üstünde ony oturdardy we: «Bir işiň, gerek zadyň barmy?» diýip hal-ahwalyny sorardy.
2Azançylaryň birinjisi fejri-kazybyň, ikinjisi bolsa fejri-sadygyň wagty girende azan aýdar eken.
Fejri-sadygyň wagty girmänkä azan aýtmak bolýandygy bilen Ewzaýy, Abdullah ibn Mübärek, Mälik, Şapygy, Ahmet ibn Hanbal, Yshak ibn Rahuýa, Dawut Zahyry, Ibn Jerir Tabary ýaly alymlar ylalaşypdyrlar. Ebu Ýusup hem şu pikirdedir. Olar şu hadysy delil tutunýarlar. Bu hadysy Buhary, Müslim, NesaýydagyÄşäniň (r.a.) adyndanhem beýan edipdirler. Sufýan Söwri, Ebu Hanife, Muhammet, Züfer ýaly alymlar bolsa beýleki namazlarda wagty girmezinden öň azan aýtmak bolmaýan bolsa,ertir namazynyň azanyny hem wagtyndan öň aýtmak bolmajakdygyny, Bilalyň wagtyndan öň azanaýtmagynyňnamaza çagyryşy aňlatman, ukuda bolan oýansyn, agzyny beklemekçi bolan,derrew selälik naharyny iýsin, gije namazyny okap duran,namazynyokamagyny kesip, witir namazyny okamaga başlasyn diýen niýet bilen baglanyşyklydygyny aýdýarlar.
Bu ýerdäki rowaýatyňtersine, Ibn Hüzeýmäniň «Sahyh», Däriminiň «Müsned» atly kitabynda we Nesaýynyň kitabynda beýan edilen başga bir rowaýatda, aýratynhem Üneýse binti Hubeýpbilen musulmanlaryň enesi Äşe Syddykanyň(Allahü tagala olardan razy bolsun!) adyndan beýan edilen rowaýatlarda ilki Ibn Ümm Mektumyň azan aýdandygy tassyklanýar. Hatda Üneýsäniň rowaýatynda: «Käte aýallardan biri seläligini doly iýip ýetişmezdi-de, Bilala: «Azajyk dur, seläligimi iýip bolaýyn» diýerdi» diýlişi ýaly, Äşäniň rowaýatynda Allahyň Resulynyň (s.a.w.): «Amr, ýagny, Ibn Ümm Mektum azan aýdan wagtynda, bilip goýuň, aldanagada, selälik iýmegiňizi goýmaň. Çünki,onuň gözi görenok. Bilal azan aýdanda bolsa,hiç kim nahar iýmesin»diýendigi gürrüň berilýär. Bu iki rowaýatyňwagtyň geçmegi bilen bu iki azançynyňýerlerini çalşandyklaryny görkezýändiklerini aýdýarlar. Azan ilki aýdylyp başlanda,diňe Bilal azan aýdardy. Ol daň atmazyndan öň azan aýtmazdy. Soňra Ibn Ümm Mektumhem onuň ýanyna goşulypdyr. Şondan soňraIbn Ümm Mektum heniz gije tamamlanmanka, Bilal hem öňküsi ýaly daň atanyndan soňraazan aýdyp başlapdyrlar. Soň-soňlar bolsa Ibn Ümm Mektum, güýçden galmagy we haýal deprenmegi sebäpli, azan aýdýan wagtyny gijikdirip başlapdyr. Ine, şol döwürlerde-de Bilal mydama daň atmazyndan öň azan aýdardy. Soňra bu däbeöwrülipdi. Ibn Ümm Mektum körlügi sebäpli,käte ýalňyşyp hem bimahal çagy azan aýdan bolmagy mümkin. Mysal üçin, bir gezek şeýle ýagdaý ýüze çykanda,Allahyň Resuly (s.a.w.): «Bilip goýuň, ejiz gul uka üstüni basdyrypdyr» diýip yglan etdirip, ukudan ýeňlip, onuň daň atandygyny mälim etmändigini hemmelere bildirmäge perman beripdir.